MUSTAKA RANCANG (4)

PANGKUR

16.

Sentana dalem punika,
wastanira sudirapatih nerpati,
awasta Pangeran Ngujub,
lan Pangeran Riya Sumengah,
lan malih Pangeran Kibir lan Tekabur,
lan Pangeran Luwamah,
Dipati Kesel Linuwih.

17.

Karsane Raja Imarah,
apan iku panas beranan ing ati,
ing Deksura kratonipun,
yen kala miyos sang Nata,
pan ing kuping puniku dedalanipun,
milane jalma manusa,
yen myarsa ujar tan becik.

18.

Lir sinebit kang talingan,
permilane anak putu buyut mami,
miwah canggah warengipun,
 den sami prayitna lampah,
lamun sira miyarsa ujar tan patut,
nuli sira istigfara,
Raja Amarah medali.

19.

Seksana Raja Amarah,
ya tag anti pinurweng kawi,
Raja Umarah winuwus,
kelangkung digdayanira,
nora pati adarbe bala sang Prabu,
sentana among tetiga,
sedaya prajurit seksi.

20.

Prajurit tiga punika,
wastanira Sudiranirapati,
kang dados patihipun,
Adipati Naladerba,
sedayane punika perjurit wudhu,
lan Tumenggung Kalamurka,
pan sami perjurit sekti.

21.

Lawan Demang Sokandonyan,
Seri Nalendra ingkang kocap malih,
karemane Sang Aprabu,
dhahar kelawan nendra,
apan ngagem busana sengkelat jamus,
ing cangkem dedalanira,
ing Wadhuk negarineki.

22.

Milane jalma manusa,
lamun ngelih kelangkung duka kepati,
pan iku punggawanipun,
kang nama Raja Luwamah,
permilane anak putu buyutingsun,
yen sira acegah dhahar,
kanthia puji lan dhikir.

(Mustaka Rancang).

Tegese tembung:

acegah                  = nyegah, nyandhet pepenginan mangan lsp.

adarbe                  = nduweni

adi                        = (kw) 1. linuwih, 2 becik

adipati                  = sesebutane bupati mancanagara sarta pepatih dalem ing surakarta lan ngayojakarta.

ajur-ajer               = bisa sawung ing sadhengah papan.

amarah                 = kanepson, nepsu.

anenggih              = ya ta

angkuh                 = gumedhe, ora semanak.

anteng                  = ora rongeh, ora kakehan polah.

apan                    = pan, jer, rak, ananging.

aprabu                 = prabu, ratu.

awasena              = awasna, delengen kanthi ngati-ati.

awasta                 = wasta, aran

badan                  = awak

bala                     = 1 karosan, kekuwatan; 2 prajurit kang melu perang; 3 arane wuku.

bei                       = ngabei, arane sesebutaning priyayi, kepala pulisi.

bengis                  = wengis, sereng banget, katon sumengit

bisikanira             = jenenge, jejuluke

buyut                   = anake putu

calak                   = ndhisiki (nglancangi) gunem.

canggah               = anake buyut

cidra                    = 1 ora setya, ora nuhoni janji; 2 pangapus, krenah, pitenah.

deksura               = ora ngerti tata karma, kurang ajar

demang               = 1 lelurahing bekel; 2 sesebutane sawenenhing abdi dalem; 3 panggedhening tanah perdikan.

den                      = 1 di; 2 raden.

denira                  = anggone

derba                  = suket

dewi                    = 1 dewa wadon; 2 sesebutane putri, widadari

dhikir                   = nyebut asmane allah kanthi wola-wali

digdaya                = patohan, menangan

hyang                   = tembung panyilah kanggo para dewa

imarah                  = amarah

ireki                     = ira + iki

istigfar                  = nyuwun  ngapura marang gusti

jahil                      = seneng maeka ing liyan

jalma                    = manungsa

jalu                       = lanang

jamus                   = 1 warna kaya ulesing kebo; 2 ububang kang digawe saka lulang wedhus; 3 dimangsak tumap wlulang, diububi.

jantung                 = perangane jeroan kang dadi puser ubenging getih.

jatmika                 = tansah nganggo tata trapsila tumrap kelakuwan.

jenar                    = kuning

jinem                   = anteng, jatmika, samun

kala                     = 1 jiret kanggo masangi manuk; 2 piala, ala; 3 buta, rasksa; 4 wektu, mangsa.

kalamurka           = buta kang nduweni watak kumudu-kudu ndheweki

kalangkung         = kaluwih-luwih

kanthia               = barenga, nganggoa

karem                = seneng banget

karsanira            = karepe

kawi                  = 1 pngarang, pujangga; 2 karangan, tembang; 3 tembung-tembung kang kaprah ana kapunjanggan ora kaprah dianggo padinan; 4 tmbung jawa kuna.

kawruhana         = mangertenana

kelawan             = karo

kepati                = 1 banget-banget; 2 turu kepenak banget.

kesel                 = sayah

kibir                  = banget ngendel-endelake kaluwihane

kinajrihan          = diwedeni

kinarya             = digawe

kocap              = dicritakake

kusumanin       = kembange

ladak               = angkuh, pambekan

laku                 = lampah, tindak

lancangwecana = ndhisiki rembug

langnas =  ?

lengar               = jembar tumrap bathuk

lengus               = nyenyengit, ora semanak

lir                     = kaya, kadya

mami                  = aku

manahira             = atine

mancawarna      = warna-warna

mangsa                = 1 wektu; 2 pangan

manjing                = mlebu

marengi               = mbarengi

miyarsa                = krungu

mutmainah         = sareh lan tentrem (tumrap sukma)

nala                   = ati, manah

nalendra              = ratu

negarineki           = negarane + iki

nendra                = 1 ngimpi; 2 turu

nerpati                = ratu

netera                  = netra, mripat

ngujub                  = umuk, ngendel-endelake kaluwihane

paesan                 = kaca kanggo ngilo

pakone                = prentahe

pan                        = 1 jer; 2 rak ; 3 ananging

pangeran             = 1 panyebut marang Gusti Allah; 2 sebutane dharah luhur (putrane ratu)

panji                   = 1 gendera; 2 sebutane dharah luhur; 3 arane pangkat (lurahe prajurit)

patih                   = 1 priyagung kang nindakake peprenthaning negara; 2 arane pangkat sangisore bupati.

peka                   = sembrana, ora nggatekake

perkosa              = prakosa, kuwat, bakuh, panggah, kuwasa

permilane           = mulane

pethak               = putih

pinurweng          = purwa + in + ing =dipurwani

poma                 = mratelakake pakon (piweling) kang kalawan banget

prabu                 = panyebut marang ratu.

praja                  = 1 kraton; 2 krajan; 3 negara

prajurit               = wong kang maju perang, saradhadhu

prawira              = kendel

prayitna               = awas sarta ngati-ati

pribadi                = awak dhewe

puji                     = donga, pangarep-arep supaya …

punggawa           = 1 pengarep, abdi dalem kraton kang monjo; 2 wong kang nyambut gawe ing kantor, sepur; 3 prabot desa

rangga                  = pangkat saemper asisten wedana

rasul                      = utusan

retna                     = 1 inten; 2 sing endah dhewe; 3 (sesebitane) putri

riya                         = sumengah, kibir, jubriya

sabar                     = sareh anggone nandhang, ora cepak nesune

sang                       = tembung panyilah

sarira                     = awak

satriya                   = wong luhur, prajurit luhur

seksana                = saksana, enggal, tumuli

seksi                      = wong kang nyipati tumindaking lelakon kang dadi perkara,

sekti                      = duwe kaluwihan kang ngungguli kodrat

sengkelat               = laken

sentana                  = sanak sadulure priyayi gedhe

sigeg                      = mandheg

sigid                       = bagus

sinebit                  = suwek, siwal

slonong                = kurang ajar, murang tata

sokandonyan        = seneng marang donya

sudira                    = kendel banget

sumengah              = umuk, kumalungkung

sutra                     = bakal (kain) alus saka lamating uler

tekabur                 = gumedhe, umuk

tuhu                      = nyata, temen

tumenggung          = 1 pangareping prajurit; 2 sesebutaning bupati; 3 bupati

utama                   = becik, linuwih

wadhuk                = 1 wadhah panganan ing jero weten; 2 blumbangan lsp tandhon banyu

wadulan               = seneng wadul

wecana                = gunem, tembung, ujar, clathu

wernanen             = kacarita, kocapa

widhi                   = dewa kang linuwih

winuwus              = dikandhakake

wudhu                  = urun

yekti                      = nyata, terang, temen.