Senin, 12 September 2016

NGELMU ANYAR: METANALISIS (06)



Metanalisis iku pangrimbaging tembung sing mula sing bukane salah pangrimbag. Lugune proses morfologis metanalisis iki tinemu ing basa Indonesia. Miturut panemune Prof. Dr. E. Zaenal Arifin, M. Hum pangrimbaging tembung iki kanggo nerangake tembung-tembung kayata, pramugari, pramusaji, pramusiwi, pramusyahwat, pramuniaga, pramuwisma, pramubakti, pramubarang, pramubayi, pramugara, pramujasa, pramukamar, pramupintu, pramuria, pramutamu, pramuwisata.
Ing basa Indonesia tembung pramu- kalebu “bentuk terikat” kang digandhengake karo tembung-tembung kang kasebut ing dhuwur. Rehdene basa Jawa kaprebawan basa Indonesia lan tembung-tembung mau uga mlebu ing basa Jawa, mula ora ana alane kita uga nyinau bab iki.
Ing basa Jawa ana tembung pramugari kang asalae saka basa Kawi kang tegese : uger-uger, bebandhem, gegitik ( CF Winter, 347), dene ing basa Jawa anyar ateges pengarep, panuntun (WJS Poerwadarminta, 510). Saliyane iku ana tembung pramuka*), pramudita, pramoda lsp. Sabanjure tembung pramu- dijupuk banjur digandhengake karo tembung-tembung ing dhuwur.
Saliyane iku ana tembung pengembara, babone (kata dasar) kembara, kamangka ing basa Jawa tembunge ambara utawa umbara, ing basa Jawa tegese uluk, awang-awang, lelana, nguja (CF Winter, 49). Pangrimbaging tembung-tembung kang kaya mangkono mau diarani metanalisis.
Tembung liyane kang pangrimbage nganggo cara metnalaisis ing antarane  tunakarya, tunasusila, tunanetra, tunawisma, tunadaksa, tunagrahita, lsp.

Katrangan :
*) tembung pramuka ing kene arupa tembung, dudu akronim saka Praja Muda Karana.


Minggu, 04 September 2016

NGELMU ANYAR: ABREVIASI UTAWA CEKAKAN (05)



Abreviasi yaiku proses morfologis kang ngowahi leksem utawa gabungan leksem dadi cekakan. Dadi, nyekak tembung (abreviasi) minangka salah sijine proses ngrimbag tembung, yaiku nyekak tembung dadi aksara, perangane tembung , utawa gabungan engga mujudake tembung. Ing basa Jawa ana kawruh kang arupa nyekak tembung arupa:

Tembung Garba (Tembung Sandi)
Ing kawruh basa Jawa tembung garba ditegesi nggandheng tembung loro dadi siji lan salah sijine wandane tembung luluh. Bab iki uga kaewokake nyekak tembung. Werna-wernane :

1.      Tembung garba warga ha, tuladha
ana + ing > aneng
prapta + ing > prapteng
nata + ing > nateng
kaloka + ing > kalokeng
lebda + ing > lebdeng
jiwa + angga > jiwangga
maha + meru > mahmeru
maha + resi > maharsi
maha + raja > mahraja
nara + pati > narpati
nara + endra > narendra
prawira + utama > prawirotama
sara + utama > sarotama
siti + inggil > sitinggil
sira + iku > sireku
sapa + antuk > sapantuk

2.      Tembung garba sutrawam, tuladha
tumuju + ing > tumujweng
lumaku + ing > lumakweng
jalu + estri > jalwestri
munggu + ing > munggweng
malebu + ing > malbweng

3.      Tembung garba sutraye, tuladha
dupi + arsa > dupyarsa
lagi + antuk > lagyantuk
sugih + arta > sugyarta
budi + arja > budyarja
rare + alit > raryalit

Tembung Plutan utawa Kontraksi
Tembung plutan yaiku tembung kang dirangkep aksarane dadi sakecap (Poerwadarminta, 499). Gunane kanggo ngepasake guru wilangan ing tembang.
maring > mring
murih > mrih
weruh > wruh
para > pra
perang > prang
salawat > slawat
parandene > prandene
terus > trus
pinurih > pinrih

Tembung Wancahan (tugelan, akronim)
1.      Tembung wancahan aluraning sedulur, panggilan.
pakdhe < bapak gedhe.
budhe < ibu gedhe
paklik < bapak cilik
bulik < ibu cilik.

2.      Tembung wancahan kang kalebu tembung camboran tugel.
thukmis > bathuk klimis
lunglit > balung kulit
dhegus > gedhe bagus
dhekwur > cendhek dhuwur.
bonek > bandha nekad
bangcuk > abang pucuk
dubang > idu abang

3.      Tembung wancahan kang kanggo nyekak papan panggonan.
Joglosemar > Jogja, Solo, Semarang
Pawonsari > Pacitan, Wonogiri, Wonosari.


Cekakan (Singkatan)

1.      Cekakan kang tinemu ing gelar para priyayi luhur
KGPAA = Kanjeng Gusti Pangeran Aria Adipati.
SISKS = Sampeyan dalen Ingkang Sinuwun Kanjeng Susuhunan.
KPH = Kanjeng Pangeran Harya
GPH = Gusti Pangeran Harya
BRM = Bendara Raden Mas
GRAy = Gusti Raden Ayu
RA = Raden Ajeng
KRT = Kanjeng Raden Tumenggung

2.      Cekakan kang tinemu ing buku utawa kamus (bausastra):
ki = karma inggil
kn = karma ngoko
ka = karma andhap
lll.= lan liya-liyane
lsp = lan sapanunggalane.

3.      Ana cekakan kang tinemu ing cangkriman, kayata:
Pakboletus = tapak kebo lelene satus.
Wiwawite lesbadhonge karwalase = wi dawa wite, tales amba godhonge, cikar dawa tilase.
Burnaskopen = bubur panas kokopen.
Idhustalen = tai wedhus untalen.
Lang bonang kumtasbir = walulang kebo lanang dikum, dientas njebibir.

4.      Ana cekakan kang kalebu lambang, kayata
Rp,
 cm,
kg,
 m,
CO2, 


Sabtu, 03 September 2016

NGELMU ANYAR: ANALOGI UTAWA MIRID (04)



Ana uga pangrimbaging tembung nganggo cara analogi, yaiku ngrimbag tembung mirid saka wujuding tembung kang wis ana. Satemene cara analogi iku akeh tinemu ing basa Indonesia. Nanging ing basa Jawa uga tinemu tetembungan kang kaya mangkono lan uga nyesep tetembungan kang pangrimbage satemene mung ana ing basa Indonesia.
Tembung tukang tegese yaiku pakaryan kang diayahi sawijining wong, kayata tukang kayu, tukang batu, tukang jait, tukang pijet, tukang dhokar, tukang nyamak, tukang deres, tukang listrik, tukang talang, tukang becak, nanging uga ana tetembungan liyane kang mirid saka wujud kang wis ana yaiku tukang main, tukang bal-balan, tukang voli, tukang badminton. Tembung tukang ing basa Indonesia lumrahe padha karo tembung kang oleh ater-ater pe kayata petinju (orang yang bertinju, orang yang ditinju). Mirid saka tembung iku banjur ana tembung pegolf, pesenam, peselancar, pejudi (pemain judi), pesebak bola (pemain sepak bola), pebola volley (pemain bola volley) lsp. Tembung-tembung iku mau baka sethithik mlebu menyang basa Jawa.
Ana tembung sesepan saka basa Indonesia, kayata :
petatar = yang ditatar dene penatar = yang menatar.
pesuruh = yang disuruh dene penyuruh = yang menyuruh.
petinju = yang ditinju dene peninju = yang meninju.
siswa = peserta didik dene guru = penyerta didik.
mahasiswa = mahapeserta didik dene mahaguru = mahapenyerta didik.

Tembung liyane yaiku:
ahli      = ahli gambar, ahli minyak, ahli nujum, ahli perang, ahli tapa, ahli prihatin, ahli tirakat,
ambeg = ambeg darma, ambeg wani, ambeg welas, ambeg pati, ambeg sura, ambeg siya.
mantri = mantri jururawat, mantri cacar, mantri guru, mantri suntik, mantri kesehatan, mantri kewan, mantri pasar,
juru      = jurudang, juru nujum, juru mudhi, juru dhayung, juru marga, juru sungging, juru tedhak, juru rias, juru tulis, juru parkir, juru jalan,
guru     = guru laki, guru bakal, guru dadi, saka guru, guru tari, guru lagu, guru wilangan, guru gatra, guru sastra, guru swara, guru darwa, guru sejati,
kuli      = kuli batu, kuli panggul, kuli bangunan, kuli montoran, kuli gudhang, kuli ratan, kuli tinta,
kembang = kembang gula, kembang gundha, kembang desa, randha kembang, kembang brayan, kembanging bangsa, kembange wong turu, kekembanganing urip,
tutup    = tutup keyong, tutup buku, tutup utang,
bukak   = bukak dhasar, bukak terop, bukak warung, bukak toko,bukak utang, bukak rekening, 
utang   = utang pati, utang lara, utang wirang, utang budi, 

Kamis, 01 September 2016

NGELMU ANYAR: TEMBUNG CAMBORAN UTAWA KOMPOSISI (03).



Komposisi utawa nyambor (nyampur) yaiku proses morfologis kang ngowahi gabungan leksem dadi satembung yaiku tembung camboran. Upamane, leksem (lingga) lare karo leksem (lingga) angon bisa dirimbag dadi tembung camboran kanthi proses morfologis komposisi dadi lareangon. Leksem (lingga) mara lan leksem (lingga) tuwa bisa diwangun dadi tembung camboran kanthi migunakake proses morfologis komposisi dadi maratuwa. Kanthi dhasar conto-conto kasebut bisa dibedakake antarane kumpulane tembung (frasa), kaya jaka tuwa lan tembung camboran maratuwa, frasa bocah angon karo tembung camboran lareangon.
Proses morfologis komposisi (ngrimbag ndadekake tembung camboran) rimbagane bisa awujud mardika (bebas, panulise dipedhot) nanging uga maujud manunggal (kaiket, panulise disambung).

Tuladha tembung camboran kang wujud mardika (bebas) ing antarane anak bojo, antem krama, balung gajah, balung peking, bedhah bumi, cacah jiwa, candra sengkala, caruk banyu, gebyah uyah, gunggung kepruk, gugur gunung, gunung wesi, jaran goyang, jaka lara, kadang katut, kebo bingung, kembang setaman, kembang telon, kembang duren, kembang gula, kuping gajah, lambe sumur, lambe gajah, mata pita, maling cluring, panjang ilang, sangkal putung, randha royal, raja brana, raja kaya, sabuk galeng, saka guru, saur manuk, sisik melik, telik sandi, tutup keyong, wedhak pupur,lsp.

Tembung saroja kaewokake tembung camboran. Ing kawruh kasusastran Jawa tembung saroja yaiku tembung loro kang padha utawa meh padha tegese dianggo bebarengan. Ing kawruh morfologi tembung saroja kalebu tembung camboran, kayata ajur ajer, arum wangi, amrik wangi, babak belur, babak bundhas, bale somah, benceng cuweng, bibit kawit, bodho balilu, bongkot pucuk, candhak kulak, empan papan, gagah prakosa, galap gangsul, gunggung kumpul, gugon tuhon, japa mantra, kadang kadeyan, kongas ngambar, laki rabi, mandheg mangu, malang megung, mudha dama, mudha punggung, mula buka, salang surup, sekti mandraguna, sisip sembir, terang trawaca, tumpang tindhih, utang selang, wor suh, lsp.

Tembung camboran kang nduweni surasa mbangetake, tuladhane kayata abang mbranang, adoh nglangut, ajur mumur, biru kecu, bunder kepleng, cedhak nyangklek, cilik menthik, dawa nglawer, ijo royo-royo, ireng thuntheng, kecut silu, legi anglek, munyer seser, padhang njingglang, pait nyethak, peteng ndhedhet, putih memplak, remuk rempu, remuk bubuk, total jendral, lsp.

Tembung camboran kang wujud manunggal, kayata adibusana, adikuwasa, adisarira, adigang, adigung, adiguna, arkasuta, asthagina, asthabrata, bimasekti, dasamuka, dasasirsa, dasawaktra, dwiwarna, dwitunggal, dursila, durjana, duratmaka, gubugpenceng, kalamenjing, kalalupa, kalabang, lanjarngirim, nagasari, nagadina, nindyamantri, pancasila, pancatantra, pancandriya, pancawara, partasuta, senapati, sujana, susila, sujanma, suryaputra, triloka, tribawana, triprakara, udanriris, lsp.
Tembung Entar.
Tembung entar yaiku tembung kang nduweni teges  dudu teges sawantahe, kayat gedhe endhase, cupet nalare, lobok atine lsp. Nanging pangrimbaging tembung ing antarane basa Jawa lan basa Indonesia beda. Yen ing basa Indonesia tuhu leksem, nanging ing basa Jawa tembung; tuladhane:
besar kepala > gedhe endhase.
ringan tangan > entheng baune.
kecil hati > cilik atine
besar hati > gedhe atine
murah hati > ?
panjang tangan > dawa tangane
keras kepala > ?
keras hati > kenceng atine, lsp.

Ana uga tembung camboran kang disesep saka basa Indonesia, kayata tunawisma, tunasusila, tunarungu, tunagrahita, tunakarya, pascasarjana, pascaperang, pascatsunami, nonblok, nonpartai, nonbaku, narapidana, narasumber, purnawira, purnatugas, lsp.

Pengikut

Matur Nuwun ...