Candhi Sanggariti (Songgoriti) mapan ana ing dhukuh
Sanggariti (Songgoriti), kelurahan Songgokerto, kecamatan Batu, kutha administrative
Batu. Dhuwure papan kono yen diukur saka lumahing segara ana 998 meter. Mapane
ing sacedhake Taman Rekreasi Tirta Nirwana, Songgoriti yaiku ing komplek PAPA
(Pemandian Air Panas Alami) lan Hotel Songgoriti, Batu.
Jeneng SANGGARITI asale saka tembung “sangha” kang
ateges kelompok, rombongan utawa kumpulan. Dene “riti” ateges “bangsane wesi,
perunggu, kuningan.”(Sanskrit Dictionary, 255).
Kahanan candhi wis rusak banget. Satemene candhi
iki mung cilik wae. Kahanan saiki yen dideleng wujude kaya pundhen berundak.
Ukuran emperan (dasar, teras) sing ngisor dawane 14 meter X 10 meter. Dene
ukuran awake candhi minangka dhasar dawane 3,82 meter, ambane 3,73 meter, lan
dhuwure 2,47 meter. Dhuwur samono ku ora bisa ditemtokake kanthi titi jalaran
payone candhi wis ora bisa diweruhi.
Candhi iki ditemokake sepisanan dening Van
Isseldijk ing taun 1799 AD. Sabanjure dianakake panaliten dening Jonathan Rigg
(1849 AD), Brumund (1863 AD). J. Knebel nganakakae inventarisasi situs Candhi
Songgoriti lan direstorasi ing taun 1921 AD. Oudheidkundige Dienst (Dinas Purbakala) pamarentah
Walanda nganakake restorasi ing taun 1938.
Cakriking candhi memper cakrik candhi Jawa Tengahan
periode abad IX – X masehi. Yen dititik saka wujude tulisan (aksara) lembaran
emas ing jerone kothak paripih kang ditemokake ing candhi Sanggariti dinuga yen
candhi iki dibangun ing abad IX masehi. Barang-barang kang ditemokake ing
garbhapatra (kothak watu kanggo nyimpen paripih) antara liya cepuk prunggu,
yoni prunggu, lingga emas, lan blebekan emas kang mawa tulisan.
Jaman kasebut nunggal jaman karo panulise prasasti
Sangguran (Minto Stone) taun 850 Ç (928 AD) sing didhawuhake dening Sri
Maharaja Rakai Pangkaja Dyah Wawa ing Medhang I Bhumi Mataram kang ditampa
dening Rakryan
Mapatih Pu Sindok Sri Isanawikrama. Prasasti Sangguran iki ditemokake ing dhukuh
Ngandhat, desa Mojorejo, kecamatan Junrejo, kutha Batu. Dene isine prasasti
Sangguran yaiku wanua (desa) Sangguran kang kalebu watak (wewengkon, wilayah)
Waharu didadekake (ditetepake) dadi desa perdikan (sima), kang asile kango
ngrumat wewangunan suci kanggo para pandhe (sima kajurugusalyan) ing Mananjung.
Kayadene candhi agama Hindhu liyane, mesthine
nduweni senthongan (bilik) kang isi reca Ganesya (sisih kulon), Siwa Mahaguru
(Agastya) (ing sisih kidul), lan reca Durga Mahisasuramardini ing sisih lor.
Ing tembok awake candhi ana ukiran reca dewa dewi.
Miturut panemune Suwardono (Staf Pengajar Jurusan Pendidikan Sejarah dan Sosiologi
IKIP Budi Utomo Malang, Purbakalawan klasik (masa Hindu-Buddha), serta Guru SMA
Negeri 7 Malang) candhi Sanggariti iki biyene mapan ana ing tengah-tengahing
sumber ubalan banyu panas, katitik saka anane jaladwara (pancuran) kang ana
gampenging candhi sisih ngisor. Dadi candhi iki dudu kalebu candhi pamujan
nanging arupa patirtan.
Ing platarane candhi (saiki diurug lemah) sisih lor
lan wetan isih ana sisane jaladwara sing isih in situ nempel ana ing gampenging
candhi. Dinuga temboking (gampeng) candhi yaiku ana ing sisih wetan, lor, lan
saperangan ing sisih kidul. Ing sisih kulon arupa gampeng perenging gunung.
Candhi Sanggariti dinuga ana gegandhengane karo
prasasti Sangguran (Minto Stone). Isine prasasti Sangguran yaiku desa Sangguran
didadekake desa perdikan (sima) kang ora perlu mbayar pajek menyang Negara.
Asile kanggo beya desane tukang pandhe (kajurugusalyan) ing Mananjung kang
minangka sima pumpunan. Tembung kajurugusalyan (tegese: panggonane tukang
pandhe) iku ceples karo maknane tembung sanggariti kang tegese kumpulan
(panggonane) barang saka wesi, kuningan lsp.
Sabanjure
Negarakretagama ing pupuh 78:5 mratelakake desa-desa kang ora perlu mbayar
pajek (tanah perdikan, sima) ing antarane:
len sankerika wança wisnu kalatiɳ batwan kamansyan
batu,
tangulyan / dakulut galuh makalaran / mukya swatantrapagöh,
len taɳ deça mdaɳ hulun / hyan i paruɳ lunge pasajyan kelut,
andel mad paradah gɳön panawan adinyan luput riɳ danu.
tangulyan / dakulut galuh makalaran / mukya swatantrapagöh,
len taɳ deça mdaɳ hulun / hyan i paruɳ lunge pasajyan kelut,
andel mad paradah gɳön panawan adinyan luput riɳ danu.
Tegese :
Saliyane iku saka wangsa
(perdikan) Wisnu : Kalating, Batwan, Kamangsyan, Batu,
Tanggulyan, Dakulut, Galuh, Makalaran, iku sing wigati ditetepake minangka swatantra,
saliyane iku desa Medhang, Hulun Hyang, ing Parung, Lungge, Pasajian, Kelut,
Andelmad, Paradah, Geneng, Pangawan, wis suwe ora kena pajek.
Tanggulyan, Dakulut, Galuh, Makalaran, iku sing wigati ditetepake minangka swatantra,
saliyane iku desa Medhang, Hulun Hyang, ing Parung, Lungge, Pasajian, Kelut,
Andelmad, Paradah, Geneng, Pangawan, wis suwe ora kena pajek.
Basa
Indonesiane :
Desa perdikan wangsa Wisnu berserak : Kalating, di
Batwan serta Kamangsian, Batu,
Tanggulian, Dakulut, Galuh, Makalaran, itu yang penting (ditetapkan sebagai daerah swatantra).
Sedang desa Medang, Hulun Hyan, Parung Lungge, Pasajian, Kelut,
Andelmat, Paradah, Geneng, Pangawan, sudah sejak lama bebas pajak.
Tanggulian, Dakulut, Galuh, Makalaran, itu yang penting (ditetapkan sebagai daerah swatantra).
Sedang desa Medang, Hulun Hyan, Parung Lungge, Pasajian, Kelut,
Andelmat, Paradah, Geneng, Pangawan, sudah sejak lama bebas pajak.
Kanthi katrangan kasebut ateges kutha Batu wis dadi
daerah swatantra wiwit jaman Majapait.
Kaelokane candhi Sanggariti yaiku ing tengahe
candhi ana kolah awujud kothakan kang banyune adhem, kamangka kira-kira 2
(rong) meter saka kono metu ubalan utawa sumber banyu panas kang gedhe banget.
Bab iki kang ndadekake “unike” candhi Sanggariti kang ora diduweni
candhi-candhi liya.
MAKAM MPU SUPA (SUPO).
Ana dongengan yen sing nggawe candhi iki Empu Supa
(Supo) atas prentahe Mpu Sindok. Nanging uga ana dongeng sing ngandhakake yen
sing nggawe candhi mau Empu Supa saka dhawuhe prabu Brawijaya ing Majapait.
Nanging dongeng iki durung bisa dipesthekake bener lan lupute. Ing sacedhake
candhi Sanggariti kono ana makam kang diyakini dening warga masyarakat minangka
makame Mpu Supa. Wong-wong ing kono uga ngarani yen ing kono kasebut makam mbah
Pathok. Dene satemene sapa mbah Pathok ora ana katrangan kang bisa
dipesthekake.