Ing basa
Jawa lumrahe “tembung lingga” ditegesi tembung kang durung owah saka asale,
tuladha: pangan, dolan, kandha, dandan, lunga, lsp. Ing paramasastra basa Jawa lan
basa Indonesia sing lawas, tembung lingga padha tegese karo “kata dasar”ing
basa Indonesia. Nanging ing paramasastra basa Indonesia sing anyar, definisi
kang kaya mangkono mau owah. Kata dasar saiki ditegesi kata yang menjadi dasar pembentukan kata yang lebih besar, tembung
kang minangka dhasar kanggo ngrimbag tembung sing luwih gedhe. Tuladha :
sambung
> sambung 1>sinambung > berkesinambungan.
sambung =
leksem.
sambung1
= kata dasar, jalaran minangka dhasar kanggo ngrimbag tembung sinambung.
sinambung
= kata dasar, jalaran minangka dhasar kanggo ngrimbag tembung berkesinambungan.
Tembung sinambung uga arupa kata turunan jalaran diturunake saka sambung.
berkesinambungan
= kata turunan.
Tembung
sinambung arupa dhasar saka tembung berkesinambungan.
Cathetan :
Seselan IN wis mlebu ing basa Indonesia, tuladha liyane: kinerja. Bokmanawa sedhela engkas tembung-tembung kaya : ginilir, ginelar, rinangkul, rinakit,
jinungkirbalikkan, binombardir, bisa mlebu ing basa Indonesia.
Tuladha
liyane:
jual >
jualan > berjualan
jual =
leksem.
jualan =
kata dasar saka tembung berjualan.
berjualan
= kata turunan.
makan1
> makan2 > dimakan.
makan1
= leksem.
makan2
= kata dasar saka tembung dimakan.
dimakan =
kata turunan.
tembung
makan2 awujud kata dasar,
sebab minangka dhasar kanggo ngrimbag tembung dimakan. Proses morfologis leksem
makan1 dadi tembung makan2 sanajan katone ora owah,
nanging wis ngalami owah-owahan kang arane derivasi
zero.
Tembung Lingga.
Definisi
tembung lingga yaiku tembung sing durung owah saka asale. Yen dicundhukake karo
basa Indonesia, sarta ngukuhi paugeran “durung owah saka asale”, tembung sing padha
maknane karo tembung lingga dudu kata
dasar nanging leksem. Mula tembung lingga becike dipadhakake ing basa Indonesia
yaiku leksem. Sabanjure ana pitakonan, kata
dasar basa jawane apa? Wangsulane: Sing
kira-kira meh padha utawa nyedhaki tegese yaiku tembung babon utawa babon.
Tembung
lingga = leksem.
Tembung
lingga (leksem) yaiku perangane tembung kang minangka dhasar mawarna-warnane
wujuding tembung; 2 perangan kang paling cilik saka tetembungan (leksikon).
Tembung
babon = kata dasar.
Tembung
babon (kata dasar) yaiku tembung kang minangka babone pangrimbaging tembung
kang luwih gedhe.
Tembung
andhahan = kata turunan.
Tembung
andhahan yaiku tembung sing maujud krana oleh wuwuhan, dirangkep, utawa
dicambor.
Tuladha
owah-owahane leksem dadi tembung sarta tembung andhahan (kata turunan) kaya ing
ngisor iki.
1. Pati > pati, paten, dipateni, patenana, paten-pinaten, mati, mateni, mati-mati,
matenana, patigeni.
Tuladha ing ukara:
Tanah wutah rah ditohi nganti
tumekaning pati.
Ing aksara Jawa layar minangka
gantine paten ra.
Asu edan iku dipateni Mardi.
Tikus iku patenana!
Para brandhal padha paten-pinaten sakancane dhewe.
Gajahku mati.
Sardi mateni tikus.
Tikus iku dipateni ora mati-mati.
Aku mau matenana lampu, saiki ora kepikiran.
Mas Petruk nglakoni patigeni lawase pitung dina pitung
bengi.
Tembung matenana babone (kata dasar) mateni.
Tembung mateni babone (kata dasar) mati. Tembung mati babone (kata dasar) pati.
Tembung pati saka leksem (lingga) pati.
2. Pangan > pangan, panganan, dipangan, dipangani, panganen, panganana, mangan,
mangana, pinangan, pinanganan.
Tuladha ing ukara:
Ada dina ana upa, ana awan ana pangan.
Aku mlebu omah ora ana panganan apa-apa.
Sukete dipangan sapi.
Jambuku dipangani codhot.
Sega kuwi panganen!
Panganana sembarang
wetengmu kareben ora lara!
Aku mangan bubur.
Kowe mangana segane, aku mangan
rotine!
Woh dlima iku pinangan dening Rara Kembang Sore.
Jambu-jambu pinanganan dening kalong-kalong kang saba ing wengi.
Tembung dipangani babone pangan.
Tembung pangan lekseme (lingga) pangan.
Katrangan:
Tembung pinangan, pinanganan ora
lumrah kanggo ing padinan, lumrahe tinemu ing buku-buku sastra.
3. Pakan > pakan, dipakani, pakanana, makan, makanana
Tuladha ing ukara:
Aku golek suket kanggo pakan sapi.
Sapine dipakani suket.
Sapimu pakanana suket!
Sarbini lagi makan sapi ana buri
omah.
Makanana sapi mau-mau, aku saiki
ora kesusu mulih.
Tembung dipakani babone pakan.
Tembung pakan lekseme (lingga) pakan.
Tuladha
tembung sing ora ngalami derivasi zero ing antarane: waca, impi, inget, deleng, lsp.
Ora ana
ukara,”Waca buku iku!” sing ana “Wacanen buku iku!”.Semono uga ora ana ukara ”Aku
waca buku Dongeng Kancil” sing ana “Aku maca buku Dongeng Kancil.”
Cathetan :
Dalam proses morfologis leksem
adalah input sebagai satuan leksikal, sedangkan outputnya adalah kata sebagai
satuan gramatikal.