Selasa, 23 Agustus 2016

NGELMU ANYAR: TEMBUNG LINGGA LAN KATA DASAR (02)



Ing basa Jawa lumrahe “tembung lingga” ditegesi tembung kang durung owah saka asale, tuladha: pangan, dolan, kandha, dandan, lunga, lsp. Ing paramasastra basa Jawa lan basa Indonesia sing lawas, tembung lingga padha tegese karo “kata dasar”ing basa Indonesia. Nanging ing paramasastra basa Indonesia sing anyar, definisi kang kaya mangkono mau owah. Kata dasar saiki ditegesi kata yang menjadi dasar pembentukan kata yang lebih besar, tembung kang minangka dhasar kanggo ngrimbag tembung sing luwih gedhe. Tuladha :

sambung > sambung 1>sinambung > berkesinambungan.
sambung = leksem.
sambung1 = kata dasar, jalaran minangka dhasar kanggo ngrimbag tembung sinambung.
sinambung = kata dasar, jalaran minangka dhasar kanggo ngrimbag tembung berkesinambungan. Tembung sinambung uga arupa kata turunan jalaran diturunake saka sambung.
berkesinambungan = kata turunan.
Tembung sinambung arupa dhasar saka tembung berkesinambungan.

Cathetan : Seselan IN wis mlebu ing basa Indonesia, tuladha liyane: kinerja. Bokmanawa sedhela engkas tembung-tembung kaya : ginilir, ginelar, rinangkul, rinakit, jinungkirbalikkan, binombardir, bisa mlebu ing basa Indonesia.
Tuladha liyane:

jual > jualan > berjualan
jual = leksem.
jualan = kata dasar saka tembung berjualan.
berjualan = kata turunan.

makan1 > makan2 > dimakan.
makan1 = leksem.
makan2 = kata dasar saka tembung dimakan.
dimakan = kata turunan.
tembung makan2  awujud kata dasar, sebab minangka dhasar kanggo ngrimbag tembung dimakan. Proses morfologis leksem makan1 dadi tembung makan2 sanajan katone ora owah, nanging wis ngalami owah-owahan kang arane derivasi zero.

Tembung Lingga.
Definisi tembung lingga yaiku tembung sing durung owah saka asale. Yen dicundhukake karo basa Indonesia, sarta ngukuhi paugeran “durung owah saka asale”, tembung sing padha maknane karo tembung lingga dudu kata dasar nanging leksem. Mula tembung lingga becike dipadhakake ing basa Indonesia yaiku leksem. Sabanjure ana pitakonan, kata dasar basa jawane apa? Wangsulane: Sing kira-kira meh padha utawa nyedhaki tegese yaiku tembung babon utawa babon.
Tembung lingga = leksem.
Tembung lingga (leksem) yaiku perangane tembung kang minangka dhasar mawarna-warnane wujuding tembung; 2 perangan kang paling cilik saka tetembungan (leksikon).

Tembung babon = kata dasar.
Tembung babon (kata dasar) yaiku tembung kang minangka babone pangrimbaging tembung kang luwih gedhe.

Tembung andhahan = kata turunan.
Tembung andhahan yaiku tembung sing maujud krana oleh wuwuhan, dirangkep, utawa dicambor.
Tuladha owah-owahane leksem dadi tembung sarta tembung andhahan (kata turunan) kaya ing ngisor iki.

1.      Pati > pati, paten, dipateni, patenana, paten-pinaten, mati, mateni, mati-mati, matenana, patigeni.
Tuladha ing ukara:
Tanah wutah rah ditohi nganti tumekaning pati.
Ing aksara Jawa layar minangka gantine paten ra.
Asu edan iku dipateni Mardi.
Tikus iku patenana!
Para brandhal padha paten-pinaten sakancane dhewe.
Gajahku mati.
Sardi mateni tikus.
Tikus iku dipateni ora mati-mati.
Aku mau matenana lampu, saiki ora kepikiran.
Mas Petruk nglakoni patigeni lawase pitung dina pitung bengi.

Tembung matenana babone (kata dasar) mateni. Tembung mateni babone (kata dasar) mati. Tembung mati babone (kata dasar) pati. Tembung pati saka leksem (lingga) pati.

2.      Pangan > pangan, panganan, dipangan, dipangani, panganen, panganana, mangan, mangana, pinangan, pinanganan.
Tuladha ing ukara:
Ada dina ana upa, ana awan ana pangan.
Aku mlebu omah ora ana panganan apa-apa.
Sukete dipangan sapi.
Jambuku dipangani codhot.
Sega kuwi panganen!
Panganana sembarang wetengmu kareben ora lara!
Aku mangan bubur.
Kowe mangana segane, aku mangan rotine!
Woh dlima iku pinangan dening Rara Kembang Sore.
Jambu-jambu pinanganan dening kalong-kalong kang saba ing wengi.
Tembung dipangani babone pangan. Tembung pangan lekseme (lingga) pangan.

Katrangan:
Tembung pinangan, pinanganan ora lumrah kanggo ing padinan, lumrahe tinemu ing buku-buku sastra.

3.      Pakan > pakan, dipakani, pakanana, makan, makanana
Tuladha ing ukara:
Aku golek suket kanggo pakan sapi.
Sapine dipakani suket.
Sapimu pakanana suket!
Sarbini lagi makan sapi ana buri omah.
Makanana sapi mau-mau, aku saiki ora kesusu mulih.
Tembung dipakani babone pakan. Tembung pakan lekseme (lingga) pakan.

Tuladha tembung sing ora ngalami derivasi zero ing antarane: waca, impi, inget, deleng, lsp.
Ora ana ukara,”Waca buku iku!” sing ana “Wacanen buku iku!”.Semono uga ora ana ukara ”Aku waca buku Dongeng Kancil” sing ana “Aku maca buku Dongeng Kancil.”

Cathetan :
Dalam proses morfologis leksem adalah input sebagai satuan leksikal, sedangkan outputnya adalah kata sebagai satuan gramatikal.

Selasa, 16 Agustus 2016

TEGESE TEMBUNG





Bantala            = siti.
Bumi               = siti
Kisma              = siti
Lemah             = siti, sungkan, lumuh.
Siti =               siti
Tanah              = siti  (CF Winter)

Bantala (kw)   = lemah, buntala, butala.
Butala (S) (kw)           = lemah, bumi.
Buntala (kw)   = lemah, bumi.
Siti                   = lemah, bumi, 2. Sesebutane bocah wadon (Arab)
Bumi (S)          = 1 jagat (kb langit) 2 lemah, palemahan 3 bageane pegawean. Wong bumi, tiyang siti = wong asal  (dedunung) ing sawijining panggonan. Bedhah bumi = dhuwit opahane gawe kluwat. Bumi pinendhem (pr) = andhap asor banget. Malik bumi (pr) = mbalik ngiloni mungsuh. Bumen = sawah darbeke wong akeh.
Buminata, bumipala, bumi pati (kw) = ratu.
Bumitala (S)(kw) = dhasaring bumi.
Kisma (S)(kw)             = lemah.
Lemah             = siti (k), bumi, tanah. Lelemahen = wis krasan banget amarga wis suwe anggone dedunung. Palemahan = pasiten= 1 lemah kang ditanduri; 2 pekarangan; 3 kaananing lemah. Lemah teles = warna abang semu kuning.
Tanah              = 1 palemahan, tlatah, laladan; 2 (engg) lemah (lempung lsp) 3 asal, asli, jinise, gawean ing. 2 becik gaweane (jinise). Wis genah wis tanah (pr) = wis terang yen wong becik sarta asli. Tanahe, tanahane = 1 dhasare, wis dhasar wewatakane; 2 pancen mula; tanahan = miturut tanahe (asale, jinise) ; Saka ing tanah tanah = saka ing negara manca.
Tanah manca   = manca negara ( sajabaning tanah kejawan).
Tanah sabrang             = sajabaning tanah Jawa.
Tanah wutah rah = tanah kelairan.  (WJS Poerwadarminta).

Bhulokapala  (S) = pelindung bumi.
Bhumipalaka (S) = pelindung bumi.
Bhumandala (S) = sekeliling bumi.
Bhumi (S)        = bumi
Sabhumi (S)    = seluruh negeri (tanah, benua, daratan)
Bhumicara (S)             = berjalan di darat; abhumicara (S) = berjalan kaki.
Bhumija (S)     = putera bumi  > Sang Bhoma.
Bhumimandala (S) = sekeliling bumi.
Bhumiputra (S)           = bhumija (S) = sang Bhoma.
Bhumitala (S) = dasar bumi / permukaan bumi.
Bhumyagra (S)            = rumah dan halaman.
Bhupalaka (S)             = bhumipalaka (S) = pelindung bumi.
Bhupati (S)      = (maha) raja, tuan tanah.
Bhumtala (S)   = (dasar) bumi, tanah.
Bhuwana (S)   = dunia, bumi; sabhumi (S) = seluruh benua (bumi, dunia).
Bhuwanadwaya (S) = dua dunia (angkasa dan bumi).
Bhuwanantarala (S) = bumi dan antariksa.
Bhuwananda (S) = bulatan / seluruh bumi, telur jagad
Bhuwantraya (S) = tiga dunia (sorga, angkasa, bumi).
Ksiti (S) = tanah, bumi.
Ksitigamya      = berjalan di atas tanah.
Ksitija (S)        = anak tanah / bumi > sang Boma.
Ksitipati (S)     = yang memerintah dunia , raja
Ksitisuta (S)    = anak tanah / bumi > sang Boma.
Ksititala (S)     = dasar/ permukaan bumi.
Lemah (kw)     = bumi, tanah; makalemah = sebagai tanahnya; kalemahan = menjadi tanah; palemahan = bidang / daerah tanah, wilayah.
Tanah (kw)      = 1 tanah.
Tanah (kw)      = 2 anak batu tulis, pensil sabak (dibuat dari sejenis tanah atau batu yang empuk).

Sabtu, 13 Agustus 2016

NGELMU ANYAR: LEKSEM (01)



Jalaran paramasastra basa Jawa lan tata bahasa Indonesia wujude mirip utawa meh mirip, mula ngelmu kang ngrembaka ing basa Indonesia uga mrebawani basa Jawa. Akeh istilah anyar ing tata bahasa Indonesia sing biyen ora ana, saiki dadi ana. Kamangka lakune panemune ahli basa Indonesia iku banter banget. Meh saben dina ana tembung manca kang “diserap” mlebu basa Indonesia, utamane tembung-tembung Inggris. Sarehne paramasastra basa Jawa iku mirip karo basa Indonesia mula paramasastra Jawa uga manut marang panemune para ahli tata bahasa Indonesia. Ahli basa Indonesia iku kaprebawan saka ngelmu kang ngrembaka ana ing manca. Ahli basa Indonesia mangaribawani ahli basa Jawa. Tuladha tembung-tembung uatawa istilah ing bab paramasastra kang mlebu ing basa Indonesia, kayata: morfologi, leksem, leksikon, fonem, morfem, inflektif, flektif, lsp.
Salah sawijinie perangan tata bahasa Indonesia kang arupa ngelmu kang madeg dhewe yaiku morfologi. Ing basa Indonesia morfologi ditegesi: Ilmu bahasa tentang seluk beluk bentuk kata (strukur kata) (Morfologi, Prof Dr E Zaenal Arifin, M, Hum), dene ing KBBI daring ditegesi: cabang linguistik tentang morfem dan kombinasinya.Dene ing Wikipedia ditegesi: adalah suatu bidang ilmu linguistik yang mengkaji tentang pembentukan kata atau morfem-morfem dalam suatu bahasa
Kanggo nggampangake pangeling-eling lan supaya ora cawuh pangertene istilah-istilah kang ana ing basa Jawa lan basa Indonesia, ing antarane kaya ing ngisor iki:

BASA JAWA
BAHASA INDONESIA
Tembung
Kata :
1 unsur bahasa yang diucapkan atau dituliskan yang merupakan perwujudan kesatuan perasaan dan pikiran yang dapat digunakan dalam berbahasa;
2 ujar; bicara;
3 a morfem atau kombinasi morfem yang oleh bahasawan dianggap sebagai satuan terkecil yang dapat diujarkan sebagai bentuk yang bebas; b satuan bahasa yang dapat berdiri sendiri, terjadi dari morfem tunggal (misalnya batu, rumah, datang) atau gabungan morfem (misalnya pejuang, pancasila, mahakuasa)
Tembung andhahan:
Tembung kang wis owah saka asale jalaran diwuwuhi, dirangkep, utawa dicambor.
Kata turunan :
kata yang terbentuk sebagai hasil proses afiksasi, reduplikasi, atau penggabungan;

Tembung mawa wuwuhan
Tembung sing wis oleh wuwuhan utawa afiks (prefix (ater-ater), infiks (seselan), sufiks (panambang), utawa konfiks)
Kata berimbuhan kata yang sudah mendapat imbuhan atau afiks (prefiks, infiks, sufiks, atau konfiks);

Wuwuhan
Imbuhan.
Tembung lingga
Tembung sing durung owah saka asale
Kata dasar kata-kata yang menjadi dasar bentukan kata yang lebih besar, misalnya jual menjadi dasar bentuk jualan kata jualan menjadi dasar bentukan kata berjualan;
Kaskayaning tembung
Kosakata perbendaharaan kata
leksikon 1 kosakata; 2 kamus yang sederhana; 3 daftar istilah dalam suatu bidang disusun menurut abjad dan dilengkapi dengan keterangannya; 4 komponen bahasa yang memuat semua informasi tentang makna dan pemakaian kata dalam bahasa; 5 kekayaan kata yang dimiliki suatu bahasa



morfem

fonem

leksem

lema

Istilah-istilah ing dhuwur kadhangkala nduweni pengerten kang beda karo istilah kang kita prangguli ing jaman kawuri, utawa istilah kasebut nduweni pangerten anyar.

Leksem.
Leksem ing basa Indonesia ditegesi:
1.      Saka KBBI Daring.
Leksem: 1 satuan leksikal dasar yang abstrak yang mendasari pelbagai bentuk kata; 2 satuan terkecil dalam leksikon.

2.      Saka Wikipedia :
Leksem adalah satuan kata terkecil dalam sebuah bahasa dan biasa dimasukkan sebagai entri atau lemma dalam sebuah kamus. (Wikipedia)
3.       Saka buku Morfologi, Bentuk, Makna dan Fungsi karangan Prof Dr E Zaenal Arifin, M, Hum:
Leksem adalah satuan leksikal yang abstrak mendasari berbagai bentuk inflektif sebuah kata.

Katrangan :
Definisi leksem ing dhuwur taktulis kaya asline, jalaran rada kewuhan anggonku nyalini dadi basa Jawa.

Derivasi Zero.
Saka katrangan ing dhuwur bisa didudut pepunton (ditarik simpulan) yen leksem iku dudu tembung.
Tuladha :
1.      Lungguh. Lungguh kalebu leksem. Leksem lungguh diowahi dadi tembung lungguh. Katone ora owah, nanging satemene wis owah. Owah-owahan saka leksem lungguh menyang tembung lungguh ing morfologi diarani derivasi zero. Owah-owahan saka leksem marang tembung nganggo proses morfologis (morphological process). Para ahli basa Indonesia ngarani konsep proses morfologis iku proses pembentukan kata. Ing basa Jawa istilah sing cedhak diarani proses pangrimbaging tembung.
2.      Turu. Leksem turu sawise ngalami derivasi zero dadi tembung turu. Sasuwene iki awake dhewe ngarani yen turu iku tembung lingga (kata dasar), kamangka sadurunge dadi tembung, turu kalebu leksem.

Tuladha liyane kang lumrahe karan tembung lingga sadurunge ngalami derivasi zero asal saka leksem : omah, kali, gunung, dalan, adeg, adi, adu, dadar, dadi, durung, gugat, gugur, gulung, kari, kanti, kancing, lanang, landhep, lancang, main, maling, mayat, pasang, pasar, pasrah, rajang, raja, rakit, sedhot, sedhep, sedya, tata, titi, tatag, unus, urus, untab, lan liya-liyane.
Pepunton:
Owah-owahan leksem menyang tembung nanging wujude katon ora owah iku diarani derivasi zero.


Katrangan:
Ing basa Indonesia, kata dasar tegese kata-kata yang menjadi dasar bentukan kata yang lebih besar, misalnya jual menjadi dasar bentuk jualan kata jualan menjadi dasar bentukan kata berjualan

Pitakonan:
Apa tembung “tembung lingga” ing basa Jawa isih nduweni teges padha karo “kata dasar” ing basa Indonesia kaya kang kasebut ing dhuwur, apa perlu digolekake istilah liyane?


Pengikut

Matur Nuwun ...