TEMBUNG WILANGAN, KATA BILANGAN, NUMERALIA (2)

1.1.   Tembung wilangan kolektif (Numeralia pokok kolektif). Tembung wilangan  kolèktif yaiku tembung wilangan gumathok Num R + é/né, Num + an, ma +Num R .  Conto :

1.1.1.      Numeralia sing nduwèni panambang an

1.1.1.1.            Ewon cacahé wong sing arep ndeleng bal-balan.

1.1.1.2.            Sing nekani rapat iku mung sethtithik, kira-kira mung èketan waé.

1.1.1.3.             Sanajan wong sing teka atusan, nanging ora ndadèkaké swasana dadi kisruh.

1.1.2.      Tembung wilangané dirangkep banjur dipanambangi é / né.

1.1.2.1.            Ora uwis-uwis anggoné nyawang prawan “loro-loroné”mau.

1.1.2.2.            Ora uwis-uwis anggoné nyawang prawan “leloroné”mau.

1.1.2.3.            Prekara “telu-teluné” mau wis diajokaké menyang pengadilan.

1.1.3.      Tembung wilangan diwènèhi ater-ater “ma”. Banjur disambung karo tembung rangkep.

1.1.3.1.            Maèwu-èwu wong sing takziah sédané Kyai Zaki.

1.1.3.2.            Siaran televisi iku dideleng wong mayuta-yuta.

1.1.3.3.            Wis mataun-taun anggoné lara dèngkèken. Nanging ora ana tembung “ mapuluh-puluh, matus-atus, malima-lima, maloro-loro, lsp”

1.2.   Tembung wilangan distributif : yaiku tembung wilangan kang nduwèni teges baka lan bagéyan ing saben-saben nomina. Tembung wilangan iki biasa diwangun kanthi ngrangkep tembung wilangané. 

1.2.1.      Jalaran lawangé ciyut bocah-bocah padha mlebu siji-siji.

1.2.2.      Wong sing antri gula kaé ditimbali lima-lima.

1.2.3.      Premèn iki dumen karo kancamu saben bocah papat-papat.

1.2.4.      Pegawé iki dibenum saben saangkatan sèwu-sèwu.

1.3.   Tembung wilangan ora gumathok (Numeralia pokok taktentu), tembung wilangan kang nduwèni makna ora bisa diétung kanthi pasthi. Kayata : kabèh, sadaya, sethithik, sakedhik, akèh, kathah,  sawetara, sawetawis, sakabèhé, sadayanipun, sarupané, sarupinipun. 

1.3.1.      Laré-laré sedaya kedah kempal wonten plataran ngajeng.

1.3.2.      Wonten laré sawetawis ingkang dolan ngriki kala wau.

1.3.3.      Aku diwènèhi lenga wangi wa Karta sethithik banget.

1.4.   Tembung wilangan klitika. Numeralia pokok klitika. Ana uga tembung wilangan kang dijupuk saka basa Sanskerta. Tembung wilangan mau lumrahé awujud proklitik. Kayata :

1.4.1.      Pancasila iku dhasaring nagara.

1.4.2.      Samubarang kang kena kegrayang dening pancadriya mesthi bakal musna.

1.4.3.      Semut iku kalebu kéwan sadpada (sikil nenem).

1.5.   Tembung wilangan ukuran (Numeralia pokok ukuran).

Tembung wilangan ukuran iki gegandhèngan karo bobot, cacah, dawa. Upamané :

1.5.1.      Ukuran dawa:

pecak               = dawané tapak sikil saka pucuk driji jempol nganti teka tungkak.

nyari                = ambane driji.

dhepa              = dawané saka pucuké tangan kiwa lan tengen nalika didhaplangaké,

kilan                = ambané pucuk jempol nganti driji enthik-enthik nalika èpèk-èpèk digaraké,

pal                   =  1507 mèter,

cengkal            = 3,75 mèter

kaki                  = saprarolas cengkal, 0,313 mèter

mèter,

kilomèter

1.5.2.      Ukuran ambané lemah.

karya               = 4 bau.

bau                  = 7.096,5 mèter pesagi

iring                 = ¼  bau.

idu                   = saprawolon bau (¹/₈ bau)

kecrit               = ¹/₂ idu.

ru                     = sacengkal pesagi, 14, 19 mèter ²

bata (n), banon (k) = ru

1.5.3.      Ukuran bobot:

gram, kilogram, kwintal, ton,lsp.

1.5.4.      Ukuran cacah:

lusin                 = 12

kodhi               = 20

gros                 =144.

2.      Tembung wilangan undha usuk , Numeralia tingkat (ordinal) yaiku tembung wilangan kang mratélakake urutan ana ing larikan. Wujudé ka + Num. Trap-trapané ing ukara lumrahé dikanthèni tembung sing, kang, utawa  ingkang ing basa krana. Bisa uga yèn urut-urutan mau nganggo angka, uga disebutaké angkané. Upamané :

2.1.   kapisan, kapindho, katelu , lsp.

2.2.   kaping pisan, kaping pindho, kaping telu, lsp.

2.3.   sepisan, kaping kalih, kaping tiga, lsp.

Conto :

2.3.1.      Adicara ingkang angka sepisan pambuka, adicara ingkang angka kalih pamedhar sabda saking tetuwaning pakempalan, ingkang angka tiga sabda tama saking panjenenganipun bapak … lsp.

2.3.2.       Sepisan kula ngaturaken sugeng rawuh dhumateng panjenengan sami.  Kaping kalih ngaturaken gunging panuwun ingkang tanpa upami déné panjenengan sampun kersa rawuh ing rompok kula….lsp.

Partikel –ang / -ng

Tembung wilangan golongan ékan yèn sumambung karo tembung golongan puluh, atus, èwu, yuta, iji, lonjor, utawa sumambung karo tembung aran katambahan partikel ang, -ng kajaba tembung wilangan siji lan wilangan nenem (nem) Tuladha:

Rong puluh, telung atus, patang ewu, limang yuta, pitung leksa, wolung milyar, sangang triliun, rong iji, telung lonjor, patang kodhi, pitung dhepa, wolung omah, sangang godhang.

Wilangan siji yèn sumambung karo tembung wilangan golongan utawa tembung aran trap-trapané lumrah waé, kayata : sapuluh, satus, saèwu > sèwu, sadina, sadhepa, salusin, saomah, sagunung.

Wilangan nem (nenem) yèn sumambung tembung-tembung mau ora diucapaké nemang atus nanging cukup nem atus, ora nemang yuta nanging nem yuta.

Wilangan kang luwih saka sanga yèn sumambung karo tembung wilangan golongan utawa tembung aran trap-trapané lumrah waé, kayata: sepuluh lonjor, limalas jodho, satus pasang, suwidak ler, lsp.

Tembung wilangan golongan:

Kanggo nyebutaké utawa ngarani cacahing barang, ing basa Jawa lumrahé dikanthèni golongané utawa sesipatané barang mau. Tetembungan kaya mangkono mau diarani tembung wilangan golongan, ing basa Indonesia ana ahli kang ngarani kata bantu bilangan, tuladha:

ajar                  = tumrap jeruk. Adhimu wènèhana jerukmu rongajar waé, kanggo tamba péngin. Tembung “ajar” ateges wilahané woh jeruk.

bengkak, mata = tumrap peté. Pira olèhmu tuku peté sabengkak iki ?

bongkok           = tumrap bentélan barang-barang kang ditalèni kayata: kayu sabongkok, blarak rong bongkok. Kardiman tuku kayu bong telung bongkok, sabongkoké rega rongpuluh èwu rupiyah.

candhik            = tumrap suruh. Golèka suruh sacandhik waé, miliha sing temu rosé.

dhapur, ros, lonjor = tumrap pring. Ing buri omah isih ana pring rongdhapur sing durung ditegor.

dhompol          = tumrap woh, kembang. Woh pelem telung dhompol sing manglung ngétan kaé sènggèken.

erep                 = tumrap daging irisan. Wong mantu anak wadon ngibaraté nitipaké daging saerep.

gagrag             = tumrap cangkir, lumrahe  sagagrag isinécangkir papat lan lambaran papat. Simbahku isih duwé cangkir kuna telung gagrag.

iji                     = wilangané barang kang mratélakaké salamba. Sudirman melu rebutan sedhekah bumi mung olèh jeruk rongiji.

iris                   = tumrap iwak, daging sapi lsp. Rampatan suguhan iku saben sapiring diwènèhi daging telung iris.

janjang            = tumrap klapa. Pak Min ngundhuh krambil telung janjang.

jodho               = kanggo rakitan lanang wadon, kayata: pitik sajodho, manuk sajodho. Olèh-olèhku saka désa mung pitik rong jodho.

las                    = ijèning beras utawa glintiran cilik-cilik. Kowe nembung beras marang aku, sing arep takwènèhake apa. Aku dhéwé ora duwé beras salas-lasa.

lembar             = tumrap kertas, jarit, sèng, utawa lembaran liyané. Njaluka kertas koran salembar waé!

ler                    = wilangané tembung sing lembut tur dawa kayata: bolah, sada, rokok. Njupuka sada rongler kanggo mbitingi wungkusan iki.

papah              = tumrap blarak (godhong krambil). Apèka blarak telung papah kanggo nggawé képang.

pasang             = rakitan tumrap sepatu, sandhal. Bapak mundhut sandhal telung pasang, sing sapasang kanggo adhiku, sapasang kanggo aku, lan sing sapasang kanggo kakangku.

pengadeg         = tumrap penganggo (klambi). Kanggo peningset calon pengantèn wadon diwènèhi klambi sapengadeg.

potong             = tumrap klambi, clana. Yu Gimah mborong klambi pirang-pirang potong kanggo anak-anaké.

puluk               = tumrap sega. Wiwit ésuk nganti iki wetengku during klebon sega sapuluk-puluka.

rakit                 = pasangan lanang wadon tumrap kebo, sapi, lan jaran. Mbah Darma wong sing paling sugih ing désaku, sapiné waé ana kira-kira rong puluh rakit.

rancak             = tumrap gamelan. Sekolahanku duwé gamelan telung rancak.

rémpang          = tumrap jaé. Dheplokna jaé sarémpang kanggo mboboki adhimu.

selé                  = tumrap suweng. Anaké ditukokaké giwang karo suweng saselé.

siyung             = tumrap bawang. Aku sambelna bawang, bawangé aja akèh-akèh sasiyung waé.

sunduk             = tumrap saté. Dhuwit sepuluh èwu rupiyah mung olèh saté limang sunduk.

surup               = tumrap let omah. Omahe Sarta karo omahku kira-kira leté mung limang surup.

tangkep            = tumrap gedhang cacahé 2 lirang. Marni nyumbang menyang omahe Karti nggawa gawan beras rong kilo karo gedhang setangkep.

tengkel             = tumrap kayu tugelan cendhak-cendhak. Aku jupukna kayu rong tengkel waé!

tètès, gendul    = tumrap barang cuwèr kaya banyu, lenga, lsp. Nalika aku mulih saka paran, ing omah ora ana banyu satètès-tètèsa.

ujung               = tumrap godhong gedhang. Kethokna godhong gedhang saujung waé!

uler, lirang, tundhun = tumrap woh gedhang. Panèné gedhang akèh, iki mau lagi negor telung tundhun.

uyun, lonjor, ros          = tumrap tebu. Dhongkèlna tebu sauyun waé.

wuli                 = tumrap pari. Ngedegné omah iku kudu disarati nganggo pari, sanajan mung sawuli.

wuwung           = tumrap omah. Omahne mbah Karna gedhé banget, saka ngarep nganti tekan buri ana limang wuwung.