Ukara pakon
yaiku ukara kang isine supaya wong liya nindakake utawa tumandang apa kang dikandhakake utawa dikarepake.
Titikane ukara pakon.
1.
Lumrahe wasesane nganggo panambang , -a, -na,
akna, -ana, -anana, -en
2.
Nganggo tembung : aja, ampun, sampun, tulung,
nyuwun tulung, ayo, mangga, takjaluk, taksuwun, kula suwun,
3.
Nganggo tembung : takaturi, kula aturi.
4.
Ing tata tulis nganggo aksara Latin ditandhani nganggo
tandha panguwuh (!) ing pungkasane ukara.
Tuladha
ukara pakon.
Tembunge kawuwuhan panambang –a.
Trape
panambang -a wantah wae, tegese uga mung
wantah wae, yaiku akon marang wong diajak guneman kaya kang kasebut ing tembung
linggane. Ing basa Indonesia kira-kira
padha karo kawuwuhan partikel -lah.
Tuladha:
1.
Kowe lungaa!
2.
Yen menyang sendhang mengko nggawaa timba kanggo wadhah banyu!
3.
Majua sithik!
4.
Kowe mlakua ngulon, aku takmlaku ngetan!
5.
Kowe
balia wae mumpung isih padhang!
6.
Mengko sore kowe mrenea takwenehi jajan!
7.
Yen kowe melu kondangan mengko nganggoa klambi bathik wae!
8.
Kowe
mangkata dhisik, aku takmangkat keri-keri wae!
9.
Kowe nggambara
kucing, aku taknggambar sapi!
Panambang
-na, -akna.
Tembunge
kawuwuhan panambang -na, -akna. Kanggo tembung kang nduweni wanda sigeg ing pungkasaning
tembung, tembung mau kawuwuhan panambang -na. Yen tembunge nduweni wanda
menga ing pungkasaning tembung, tembung mau kawuwuhan panambang –akna. Tegese tembung pakon mau yaiku akon marang wong
sing diajak guneman kanggo keperluane wong sing diajak guneman. Ing basa
Indonesia kira-kira padha karo kawuwuhan morfem
–kan.
Tuladha:
10.
Aku gambarna
kucing kerah!
11.
Bapak pundhutna
unjukan sing ana meja kae!
12.
Aku dongakna
supaya lulus ujian!
13.
Yen kowe bali aku gawakna buku!
14.
Graji sing koksilih dhek wingi enggal balekna!
15.
Buku pensiunku iki antrekna
dhisik banjur tinggalen, mengko takgenteni!
16.
Adhimu turokna
neng amben ngarep!
17.
Yen kowe menyang pasar aku tukokna apem!
18.
Yen kowe bisa nglakokake dhuwit, dhuwitku iki lakokna!
Panambang
-ana, -anana.
Panambang -ana dianggo nalika ketemu tembung kang nduweni wanda sigeg ing pungkasane
tembung. Dene panambang –anana dianggo
nalika ketemu tembung kang nduweni wanda
menga ing pungkasaning tembung. Tegese panambang -ana,
-anana lumrahe nduweni teges wola-wali utawa ambal-ambalan.
19.
Buku gambarku iki gambarana sakarepmu!
Tembung gambarana pakone tembung
nggambari. Nduweni teges ambal-ambalan nggambar.
20.
Barang-barang iki jupukana!
Tembung jupukana pakone tembung njupuki.
Nduweni teges ambal-ambalan njupuk.
21.
Kursi kuwi lungguhana
supaya dilungguhi dening wong liya!
Tembung lungguhana pakone tembung
nglungguhi.
22.
Bungkusan sing keri ana mau enggal balenana!
Tembung balenana pakone tembung
mbaleni.
23.
Tikus sing kena jiret kae enggal patenana!
Tembung patenana pakone tembung mateni.
24.
Apa wae kang diprentahake marang kowe lakonana!
Tembung lakonana pakone tembung
nglakoni.
25.
Wong kang wus mungkur marang kadonyan iku pantes
guronana!
Tembung guronana pakone tembung
ngguroni.
Panambang
-en, -nen.
Trap-trapane
panambang -en, nalika panambang -en ketemu tembung sing nduweni wanda sigeg, dene
panambang -nen yen ketemu tembung kang
nduweni wanda menga.
Tuladha:
26.
Buku sing ana meja kae, jupuken banjur gawanen
mrene!
27.
Buku iki wacanen
sing banter!
28.
Sepedhahku iki tukunen!
29.
Nangka kuwi
ambunen! Wis mateng apa
durung?
30.
Lampu sing mati kae gantinen!
31.
Gawanmu kuwi selehen ana ing dhuwur meja!
32.
Jambu kae panganen!
Panganggone tembung : aja, ampun, sampun.
Tembung aja, ampun, sampun , ngemu surasa nglarang utawa ngelikake supaya ora
nglakoni apa-apa kang kasebut ing larangan mau. Tembung aja dianggo
ing basa ngoko, tembung ampun dianggo ing basa krama, dene panganggone
tembung sampun ing basa krama kang nduweni teges luwih kurmat utawa luwih alus.
Ora saben ukara bisa nganggo tembung sampun
sing ateges larangan.
Tuladha:
33.
Aja
lunga-lunga saka kene yen aku durung bali!
34.
Aja
seru-seru mundhak mbribeni adhimu!
35.
Menawi tindak dhateng dalemipun pak Sam ampun dangu-dangu lho!
36.
Marginipun ampun
dipuntutup, tiyang-tiyang rak sami boten saged langkung!
37.
Sampun
ngaten ta, kirang prayogi!
Panganggone tembung: ayo, mangga, sumangga.
Tembung ayo, mangga, sumangga ngemu surasa ngajak yaiku akon melu (nindakake) apa-apa kang kasebut ing pangajak mau.
Tembung ayo dianggo ing basa ngoko,
tembung mangga lan sumangga dianggo
ing basa krama. Mung wae tembung sumangga
luwih alus tinimbang tembung mangga.
Tuladha:
38.
Ayo mengko
sore nonton wayang neng alun-alun!
39.
Man, ayo dolan menyang omahku!
40.
Mangga
kula dherekaken mirsani ringgit ingkang wonten wonten lebet!
41.
Mangga pinarak wonten griya kula rumiyin!
42.
Para rawuh dipunaturi jumeneng, sumangga!
43.
Para rawuh, sumangga
kula aturi ngrahabi pasugatan ingkang sumadya wonten ing ngarsa panjenengan
sami!
Panganggone
tembung takjaluk, taksuwun, kula suwun.
Tembung takjaluk, taksuwun, kula suwun nduweni teges
panjaluk. Panganggone tembung takjaluk ana ing basa ngoko lugu, tembung taksuwun dianggo basa ngoko alus, dene
tembung kula suwun dianggo ing basa krama lugu lan basa krama alus.
Tuladha:
44.
Takjaluk
kowe gelem ngrewangi aku ngusung pari saka sawah menyang omah!
45.
Taksuwun panjenengan
kersa rawuh ing omahku dina iki uga!
46.
Kula
suwun panjenenga kersa rawuh ing griya kula dinten menika!
Panganggone
tembung takaturi, kula aturi.
Tembung takaturi, kula aturi nduweni teges ngajak. Tembung takaturi dianggo ing basa ngoko
alus, dene tembung kula aturi dianggo
ing basa krama alus.
Tuladha:
47.
Panjenengan takaturi
dhahar dhisik!
48.
Panjenengan kula
aturi dhahar rumiyin!
Ukara pakon
kang nduweni teges nyemoni marang
sing diajak guneman.
Tuladha:
49.
Yen kowe nyata lanang temenan, majua!
50.
Kerigna sabalamu,
caweta sawonmu aku ora bakal mundur saka ngarepmu!
Katrangan :
1.
Ing basa Jawa pakon alus lan ora alus diwujudake ing unggah-ungguhing basa,
yaiku : ngoko lugu, ngoko alus, krama lugu lan krama alus.
2.
Tembung-tembung kang nganggo panambang -a,
-na, -akna, -na,
-anana, -en, -nen, lan tembung aja, ayo, takjaluk dianggo ing basa ngoko lugu kang kalebu sing
paling ora alus.
3.
Tembung-tembung taksuwun, takaturi, dianggo ing basa ngoko alus.
4.
Tembung-tembung mangga, kula suwun, kula aturi dianggo ing basa krama alus.
WERNA-WERNANE UKARA PAKON.
1. Ukara pakon lumrah.
Yaiku ukara pakon sing nganggo
panambang -a, -na, -akna,
-na, -anana, -en,
-nen.
2. Ukara pakon sing nduweni teges nglarang.
Yaiku ukara pakon sing nganggo tembung aja, ampun, sampun.
3. Ukara pakon sing nduweni teges ngajak.
Yaiku ukara pakon sing nganggo tembung ayo, mangga, sumangga.
4. Ukara pakon sing nduweni teges njaluk.
Yaiku ukara pakon sing nganggo tembung takjaluk, kula suwun.
5. Ukara pakon sing nduweni teges nyemoni
(menyindir).
Tidak ada komentar:
Posting Komentar