B. ADHEDHASAR WUJUDE TEMBUNG KRIYA.
Miturut wujude tembung kriya diperang dadi:
1.
Tembung
kriya lingga (verba dasar) yaiku tembung kriya sing durung katambahan wuwuhan,
durung dirangkep, lan durung dicambor nanging wis bisa dianggo ing ukara utawa
bisa madeg dhewe ing ukara. Tuladha :
a.
N goko: adus, tangi, turu, lungguh, weruh, lunga,
teka, adang,
b.
Krama /
karma inggil/ karma andhap : tindak, bethak, wungu, siram, ngendika, sare,
dhahar, lenggah, jumeneng,priksa, lsp.
i.
Bapak jumeneng ana pinggir dalan, ngenteni
montor.
ii.
Jam
sekawanbapak sampun wungu.
iii.
Sampun
tigang dinten manika bapak boten kersa ngendika.
2.
Tembung
kriya andhahan (verba turunan) yaiku tembung kriya sing wis oleh wuwuhan,
dirangkep utawa dicambor.
a.
Krana diwuwuhi
:
i.
Ater-ater
anuswara (A- +(N) + dasar): mangan, mbalang, nulis, nuthuk, nggambar,
ngangsu, nyambel, nyapu, lsp.
1. Wedhusku mangan parine Lik Tumi.
2. Bocah kuwi sing mbalang pelem.
3. Mbah Sastra nulis crita.
ii.
Ater-ater anuswara (A- +(N) + dasar +
panambang): mangani, mbalangi,
mbalangake, nulisi, nulisake, nulisne, nggambari, nggambarake, nggambarne,
ngangsoni, ngangsokake, ngangsokne, nyambeli, nyambelake, nyambelne, nyaponi,
nyapokake, nyapokne, lsp.
1. Aku nyaponi
latar ngarep, adhiku latar buri.
2. Yu Ginem nyapokake latare mbah Darma, jalaran mbah Darma lunga menyang
Surabaya.
3. Aku taknyapokne
latare Yu Sarmi, jalaran aku mau wis kandha ngiyani.
iii.
Ater-ater
a : aklambi, akudhung, ajejuluk,
1. Sing
aklambi abang kae dulurku lanang.
2. Ratu Majapait ajejuluk prabu Brawijaya.
3. Wedhus gembel akudhung walulang macan.
iv.
Ater-ater di : dipangan, dibalang, ditulis, dithuthuk, digambar, diangsu, disambel,
disapu,
1. Parine rusak dipangan ama wereng.
2. Jagone dibalang
bocah gundhul.
3. Bathuke mrempul dithuthuk Sarpin.
v.
Ater-ater di + dasar+ panambang: dipangani, dibalangi, dibalangake,
dibalangke, dibalangne, ditulisi, ditulisake, ditulisne, diangsoni,
diangsokake, diangsokne, disambelake, disambelne, disaponi, disapokake,
disapokne.
1. Jambune gogrog dipangani kalong.
2. Sumurku asat diangsoni tangga teparo.
3. Latare resik disaponi Nurul.
vi.
Seselan in: dinugang, jinupuk, tinulis, jinambak, jinurung, jinupuk, tinabok, ginaris,
tinumbak, tinumbas, dinugangan, jinupukan, tinulisan, jinambakan, jinurungan,
tinabokan, tinumbakan, tinumbasan. Seselan in kanggo ndhapuk tembung kriya
tanggap (kata kerja pasif). Tuladha ing ukara :
1. Raden Dursasana dinugang dening raden Werkudara.
2. Pentil-pentil kang padha gogrog jinupukan dening bocah angon.
3. Uripe wis ginaris dening Gusti Kang Murbeng Dumadi.
vii.
Seselan um: munggah, mumbul, miring, gumuyu, gumregah, gumandhul, gumantung, Seselan
um lumrahe kanggo mangun tembung kriya tanpa lesan (verba intransitif). Tuladha
ing ukara :
1. Dalane munggah
ndeder.
2. Montor mabur iku mumbul ing awang-awang.
3. Para prajurit umiring ndherekake raden Baladewa tindak menyang Dwarawati.
viii.
Krana diwuwuhi panambang an : klamben, sepaton, sarungan, kalungan,
gelangan, pit-pitan, kuplukan, sepedhahan, tekenan,
1. Bapakku sarungan,
aku sepaton, adhiku saiki lagi klamben.
2. Samsyiah kalungan mote.
3. Mardi karo kancane pit-pitan ana ing lapangan.
b. Krana dirangkep: kukur-kukur, gegujengan, kekudhung, usap-usap, mangan-mangan,
ngombe-ngombe, dolan-dolan, mlayu-mlayu, Tuladha ing ukara:
i.
Sukir kukur-kukur sirahe sing ora gatel.
ii.
Lare-lare
sami gegujengan wonten pendhapa
ngajeng.
iii.
Jalaran
jawah deres lare-lare sami kekudhung ron
pisang.
c. Krana dicambor: ngadi sarira,wawan sabda, wawan rembug, lukar busana, suduk sarira, lalu jiwa, imbal wacana, gugur
gunung,
i.
Ibu
nembe ngadisarira wonten nglebet.
ii.
Sang
putri suduk sarira.
iii.
Sang
Prabu nembe imbal wacana kaliyan
para nayaka.
d. Krana digandhengi tembung sesulih (kata
ganti). Tembung kriya kang oleh gandhengan tembung sesulih purusa (kata
ganti orang). Tembung sesulih tak (dak)
kanggo purusa I (sesulih utama purusa), tembung kok (ko) kanggo purusa II (sesulih madyama purusa), ndadekake ukara
kasebut dadi ukara tanggap. Tuladha:
i.
Tak
(dak)gawa, tak (dak)takoni, tak (dak)silih, tak (dak)tuku, tak (dak)salini,
lsp.
1. Bukumu takgawa
mulih.
2. Anjar taktakoni
ora gelem sumaur.
3. Sawahe pak Lurah wis taktuku.
ii.
ko
(kok)gawa, ko (kok)takoni, ko (kok)silih, ko (kok)tuku, ko (kok)salini, lsp.
1. Bukuku apa kokgawa ?
2. Sapa sing koktakoni?
3. Paculku apa koksilih?
e.
Dideleng saka wujude, saliyane tembung kriya
lingga lan tembung kriya andhahan, ana uga tembung kriya kang dumadi saka
jinise tembung liya, antara liya:
i.
Tembung kriya denominal (Verba denominal) yaiku tembung kriya (verba) kang kedadean saka
tembung aran (nomina). Tuladha: manak,
mbayi, natah, nggraji, malu, ngebis, mbecak, ngepit, ndhuwurake, nggedhekake,
lsp.
1.
Wedhusku manak
telu.
2.
Tukang-tukang kuwi lagi natahi watu.
3.
Mbah Guna lagi ndhuwurake pondhasi omahe.
ii.
Tembung kriya deadjektival (Verba deadjektival)
yaiku tembung kriya (verba) kang
kedadean saka tembung kahanan (ajektiva). Tuladha: ngelus, nggedhekake, ndhuwurake, nyilikake, marasake,
1. Lik Sirin lagi ngelus garapane sing isih kasar.
2. Marni nyilikake klambi menyang tukang jait.
3. Rokok iku ora
bisa marasake lelara.
iii.
Tembung kriya deadverbial (Verba deadverbial) yaiku tembung kriya (verba) kang kedadean saka
tembung katrangan (adverbial). Tuladha
: mbangetake, ngarepake, ngluwihi, lsp.
1.
Tembung mbranang kanggo mbangetake tembung
abang.
2. Aku teka omah wis
ngarepake bedhug Mahgrib.
3. Kapinterane
adhine ngluwihi kakange.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar