CANDHI KIDAL

Candhi Kidal mapan ana ing Desa Reja Kidal, kecamatan Tumpang, kabupaten Malang. Desa Reja Kidal iku desa kang ana ing karang pradesan, adoh saka dalan gedhe (protokol). Papane sepi ora pati akeh montor kang ngliwati desa kono. Yen kepingin teka mrono kudu nggawa kendharaan dhewe utawa ngojek saka kutha Malang. Saka alun-alun kutha Malang dohe kira-kira 12 km, prenah sakidul wetane alun-alun. Madhep ngulon. Candi iki digawe saka watu andhesit. Ukuran candhi, dawane 10,8 m, ambane 8,36 m lan dhuwure 12,26 m. Manut pangira-irane para ahli, dhuwure candhi sing asline nganti 17 m. Candhi iki direstorasi taun 1986 nganti teka taun 1990.

Tembung “kidal” bisa ateges kiwa, uga bisa ateges kidul (kidwal). Kira-kira wae jalaran mapane reca iki ing sakidule kraton Singhasari mula candhi iki dijenengake candhi Kidal. Candhi iki asipat agama Hindhu. Ing senthongan candhi wis ora ditemokake reca. Ing senthongan gedhe (garbhagraha) mung ditemokake lingga lan yoni. Reca kang ditemokake saka candhi kasebut yaiku reca Mahakala lan Nandiswara. Dene reca Agastya, reca Ganesha lan reca Durga Mahisasuramardini wis ora ditemokake maneh. Uga ditemokake reca kanthi patrap lungguh, mbokmanawa wae reca pantheon agama Buddha. Uga ana reca lungguh, dikira-kira reca mau reca Manjuçri. Saliyane iku uga ditemokake reca tanpa sirah, kanthi ciri-ciri nyekel cakra ing tangan tengen lan tangan kiwa nyekel Sankha. Reca iki dinuga recane Bathara Wisnu.

Ing awake lan sikile candhi ana ukiran wujud sabuk lan medallion ngubengi candhi. Ing saben ndhuwur plawangan senthongan (bilik) ana pepethan sirah Kala kanthi mata mlolo, driji tangane nuduhake pangancam. Uga siyung kang gedhe ngisor ndhuwur sarta lambe utawa uwang sisih ngisor jangkep. Wujud Kala kang kaya mangkono ora kaya wujude Kala ing candhi Badhut utawa candhi Jawa Tengahan. Wujud kaya mangkono mau ciri khas wujud Kala ing candhi Jawa Wetanan.

Saliyane candhi gedhe ana tilasing wewangunan majupat ing sisih wetan. Ing pojok lor wetan lan pojok kidul wetan ana tlundhakan. Malah ing taun 1901 isih katon tilasing wangunan kang digawe saka batabang ing platarane candhi iki. Dinuga candhi Kidal iki arupa komplek candhi sing kedadean lueih saka sapalataran (halaman).

Candhi Kidal iki minangka candhi pandarmane Prabhu Anusapati, kang nggenteni Ken Angrok dadi ratu ing Singhasari. Surude Prabhu Anusapati ing taun 1170 Ç (1248 AD). Kaya kang kacetha ing Negarakretagama pupuh 41:

bhatara san anusanatha wka de bhatara sumilih wiçesa siniwi,
lawasniran amukti rin rat apageh tikaɳ sayawabhumi bhakti matutur,
çakabdi tilakadri çambhu kalahan/ bhatara mulih iɳ girindrabhawana,
sireki winanun/ pradipa çimbha rikaɳ sudarmma ri kidal.

Tegese:

Bathara sang Anusanatha, putra panjenengane, gumanti dadi ratu,
salawase nguwasani jagad , kukuh santosa, sa bhumi Jawa padha sumuyud,
in taun Caka sesotya gunung sambhu (1170 C) seda, kondur maring girindrabhawana,
cahyane diwujudake ing reca Bathara Siwah kang sumorot ing candhi Kidal.

Dene Pararaton mratelake yen Prabu Anusapati seda ing taun 1171 Ç kaya kacetha ing ngisor iki:

Lina sang Anusapati i çaka 1171. Dhinarma sira ring Kidal , tegese : Sedane sang Anusapati ing taun Caka 1171, Panjenengane didharmakake ing Kidal.

Candhi Kidal rampung dibangun ora ana katrangan kang gumathok. Jalaran ora ana utawa ora ditemokake cathetan kang pasthi. Mung kira-kira rampunge nalika dianakake upacara Çraddha yaiku upacara kanggo pandharmane Prabhu Anusapati kang dianakake 12 (rolas) taun sawise seda. Dadi rampunge pambangune candhi Kidal ana ing taun 1182 Ç utawa taun 1260 AD.

Relief utawa ukiran ing candhi Kidal luwih akeh katimbang ing candhi Badhut. Ing candhi Kidal ana relief kang nyritakake lelakone Garudheya. Ing sisih kidul mapan ing tengah-tengah ana relief Garudheya kang lagi lungguh jengkeng (jongkok). Ing dhuwur sirahe ana naga cacah telu. Naga-naga kasebut ana ing sadhuwure Padma. Buntute naga ngglantong mangisor disangga dening Garudheya. Ing sisih wetan Garudheya lagi nyunggi guci kang isi tirta Amerta, dene tangane kiwa nyekel kuca (suket). Ing sisih lor, Garudheya lagi nyunggi sawijining wanita kang lungguh ing padmasana. Sikile kang kiwa ditekuk kaya wong sila, dene sing tengen nggantung disangga dening Garudheya. Dene tangane kiwa Garudheya nyekel barang kang awujud bunder. Ing saben pojoking candhi ana reca asirah singa.

Candhi Kidal iki pungkasan direstorasi ing taun 1986 -1990 dening Proyek Pemugaran dan Pemeliharaan Peninggalan Sejarah dan Purbakala Jawa Timur.

GARUDHEYA.

Crita Garudheya arupa crita ruwatan utawa ngluwari panandhang yaiku panandhange Dewi Winata, ibu angkate Garudheya nalika diapusi dening Dewi Kadru. Thukul pitakonan, apa gegandhengane ing candhi Kidal diukir crita Garudheya? Sajake, Prabu Anusapati kepingin ngruwat ibune, Ken Dhedhes, kang nandhang sangsara nalika isih uripe. Dongeng Garudheya kaya ing ngisor iki.

Kacarita ana sawijining pandhita kang lagi mertapa aran Resi Kasyapa. Resi Kasyapa kagungan garwa loro. Sing siji aran Dewi Winata lan sing siji aran Dewi Kadru. Loro-lorone isih sedulur tunggal bapa biyung. Wis suwe anggone jejodhowan lawan Resi Kasyapa, nanging kekarone, Dewi Winata lan Dewi Kadru, padha durung diparingi momongan.

Ing sawijining dina, Dewi Winata kerawuhan dewa sing maringi bebungah awujud endhog. Dewa mau dhawuh supaya endhog mau dirumat kanthi becik nganti endhog mau netes. Samono uga Dewi Kadru.

Bareng titiwancine netes, endhog duweke Dewi Winata netes awujud piyik manuk, dene duweke Dewi Kadru uga netes awujud ula cacah telu. Kewan tetesan mau banjur dipek anak angkat dening dewi kekarone. Bareng gedhe anak angkate Dewi Winta dadi manuk garudha kang dijenengake Garudheya, dene anak angkate Dewi Kadru dadi ula naga.

Dewi Kadru rumangsa kuwalahan anggone ngopeni anak angkate mau. Jalaran anak angkate ula naga mau nakal-nakal, mung sakarepe dhewe. Dhasare Dewi Kadru ora sregep nyambut gawe. Mula Dewi Kadru golek cara ngapusi Dewi Winata supaya gelem ngopeni anak angkate. Wong loro mau banjur totohan. Sapa sing kalah kudu gelem ngopeni anak-anak angkate mau. Kanthi cara kang licik wusanane Dewi Kadru bisa menang. Jalaran kalah anggone totohan Dewi Winata kepeksa ngopeni sarta ngrumat ula naga kang nakal-nakal mau sarta kudu nyukupi kebutuhane Dewi Kadru.

Sawise diwasa Garudheya ndeleng rekasane ibune rumangsa sedhih. Ula naga gelem ngluwari panandhange kalamun ditebus nganggo tirta amerta ing kahyangan kang dijaga dening para dewa. Garudheya banjur munggah menyang kahyangan, njaluk tirta amerta. Para Dewa ora nglilani. Banjur dadi peperangan. Kahyangan geger. Para dewa kang njaga tirta amerta bisa dikalahake dening Garudheya. Para dewa banjur lumayu matur marang Bathara Wisnu. Bathara Wisnu banjur mundhut priksa apa sebabe Garudheya nganti munggah menyang kahyangan. Garudheya matur yen Garudheya kepingin ngruwat ibune kang saiki lagi nandhang sangsara. Bathara Wisnu marengake kanthi syarat Garudheya gelem dadi titihane Bathara Wisnu.

Syarat iku disanggupi dening Garudheya, wiwit dina iku Gerudheya dadi titihane Bathara Wisnu.