DONGENGE CEKRUK TRUNA (2)

Bareng ingsun rasa-rasa maneh, suntimbang-timbang  sajroning ati, kaya-kaya ora ana pikolehe. Nalikane isih enom blejag-blejag ingsun kelingan, dhek samana ana tledhekan. Dilalah ana rerusuh. Papan tledhekan geger. Wong mati cinidra, dipopor nganggo tinggar, ing poking kuping, matane mendolo.

Lurah tledhek sabature padha tintrim atine. Lurah tledhek dilebokake pakunjaran. Mlebu metu dipriksa, tansah digrejeg ing pitakonan. Matur ora weruh tetep dikongkon ngaku. Pancen ora kepenak ngenger tledhek, ora nyugihi malah agawe mlarat. Luwih becik luru bendara liya kang kira-kira kena kanggo pangauban.

Ingsun rasa-rasa, tinimbang ngenger ledhek luwih kepenak ngenger lonthe. Yen awan ora katon, lamun bengi leledhang neng tengah ratan. Pupurane mero-mero, menganggo kang sarwa pantes lan edi peni, lamun cinandra kadya apsari ing kaswargan.

Lha iki panggaotan kang bisa mumpuni, ingsun dianggep pinituwane. Padha nganggep bapa marang ingsun. Ingsun tansah dimulyakake. Kaya mangkono iku jatining kawiryan. Lamun ana kang kepingin, bisa salulut kalawan bendara.

Mung ingsun kang ditari-tari. Prekara bayaran tetep takpancetake, sawengi patang rupiyah, ora kena kurang. Kaya ngono iku mesthi akeh kang gelem. Ingsun diwenehi dhuwit wolung uwang, saben dina dhaharingsun pinanci sega iwak.

Yen denetung-etung, wolung uwang sedina, sawulan dadi rong puluh rupiyah. Setaun rong atus patang puluh rispis, yen sepuluh taun rong ewu patang atus rupiyah slaka. Dhuwit samono pancen akeh banget. Ingsun dadi manungsa kang begja mulya, ratu-ratuning begja.

Leren saka palonthen ingsun mbukak toko utawa dadi juragan, nglakokakedhuwit gadhen. Saka dhuwit rong ewu, cukup thenguk-thenguk neng pinggir dalan. Barang-barang teka dhewe. Ingsun gadhe separo rega, mesthi untung, sugih bathi tanpa rugi. Lumintu saben dina.

Ingsun banjur ngingu jurutulis lan tukang nglempit barang. Adate jaman saiki wong ngedegake gadhe kudu tuku buku, sarta blangko digawe kitir. Mlebu metune barang dicathet. Saben ana wong nggadhe kudu nganggo prajangjian kang cetha. Ing kono disebutake pira tariping anakan. Nora kena nerak prajangjian. Yen sulaya bakal ingsun dhendha.

Saupamane ingsun ngati-ati, kaya-kaya slamet tanpa prekara jalaran ingsun weruh ing kukum. Dene ingsun bangsa Jawa isih ana ing dalem layang pradata. Ukume bangsa Jawa yen laku gadhe padha bangsa Jawa gupremen isih marengi. Kaya mangkono iku ndadekake begjaningsun.

Sangsaya suwe uripingsun mubra-mubru blabur madu. Ingsun ngrangkeb adol bumbu grabadan. Adol barang-barang rega larang, tuku kanthi rega murah. Apa wae anane barang dagangan ingsun kulak. Ingsun weruh rega barang–barang ana ing Samarang, Surabaya, Betawi. Ingsun weruh panggonane kulakan dagangan saka toko Landa lan Cina. Kabeh barang ingsunangkut, sangsaya suwe ingsun sangsaya dipercaya.

Ingsun niru bangsa Cina laku dagang. Sebab yen suntimbang-timbang ing donya, bangsa Cina paling pinter ing bab pangupajiwa. Nalika ngejawa dhek biyen-biyene mung kathokan. Ora antara suwe manggon ana ing tanah Jawa dadi sugih omah gedhong pinggir dalan gedhe ngungkuli bangsa Jawa.

Durung ana wong Jawa kang madhani Cina, kira-kira ping sepuluhe. Sabarang reh kagunan ora ana kang bisa madhani. Nanging ingsun bakal sanggup madhani sarta ngungkuli bangsa Cina. Pawitanku rong puluh ewu dhuwit slaka, sedyaningsun apa wae bakal bisa klakon.

Dadi demang wae luwih gampang. Bekti sewu rupiyah oleh deniring wong gumrudug ngampil epok panurung lampit, payung bang seret prada. Saiba bungahingsun kajen keringan ing desa, garwaningsun saking kang anunggang joli, saenyek nunggang jaran.

Saben mangsa panen garwaningsun maring sawah, ani-ani nganggo payung abang, sandhingane tenong ceret. Gebayan lan kamituwa ngladeni ing tengah sawah. Ingsun teka laju dhahar. Akeh yen ingsun rembug prekara muktining demang. Nanging ana lepiya duk ing nguni-uni demang kesandhung prekara, dipocot saka kalungguhane. Malah ing dina iki isih ana ana dadi thetheore.

Becike ingsun milih laku utama. Ngayahi pagawean kang adoh saka pekewuh, kang ora nganggo olah nalar. Ingsun becik dadi wong tani. Ingsun tuku sawah sabau rega sepuluh ringgit. Sawah kang becik pancen larang regane, apa maneh kang eloh bumine. Lamun sepuluh bau, ingsun ngetokake wragad satus ringgit . Wragad satus ringgit wis mentas. Ing dalem nem wulan limangatus rupiyah.  Yen ingsun etung asile resik, entuk pari telung puluh met, ora kurang.

Ing mangsa rendheng panene didol. Adat kang uwis saamet payu seket rupiyah. E e e lha dalah untung banget, rong ewu rupiyah bisa dadi telung ewu ing dalem setaun, mung saka tani.

Nanging yen takrasa-rasa maneh, ingsun ngrungu carita duk nguni-uni. Ana wong desa aran Setrasentika. Sugih turun-tumurun. Pakaryane ora liya tani, parandene ora nate kekurangan. Uripe kacukupan. Bareng ana salah mangsa, pari gagane gabug dipangan ama. Ama menthek, uler lodhoh, walang sangit, telung wulan ora panen babar pisan. Ing wusana dadi miskin, kebo sapine larut. Mangsa potho akeh sing mati, luwihe didol menyang pasar, isih nyangga pajeg. Yen mangkono dadi tani ora kepenak, kang ingsun pikir dhisik , pancataning nugraha.

Lonthe iku berbudi ambege kaya wong mukmin, lila eklas sedhekah rina wengi. Sak-sok weweh marang sanak sedulur sarta batur para mitra. Uga marang bapa kaya ingsun kang ngreksa pekewuh. Nanggung sakehing bebaya kang tumempuh, ingsun kang ngalang-alangi, mulane sun jaluk wolung uwang.

Sangsaya akeh momonganku wadon, ingsun sangsaya kasusra, kawentar ing jagad. Ingsun tansah ngati-ati pamomongku, alus, lurus atiku. Budiningsun  santosa gagah panggah kas kuwat tur kukuh. Nalar ruwed bundhel bisa wudhar, amancasi para lonthe kang lagi kepetengan budi, ing wusana bisa widada.

Lah iki bisa dadi dedalaning tyas utama jalaran amancasi sukertining cipta. Kasusahaning para lonthe ingsun kang kajibah mutus. Nadyan baturlonthemumpuni ing nalar lelukitan, prekara sing lembut-lembut, kamangka ingsun ora sastra, nanging jeneng pinter iku dudu prekara tulis nanging olah nalar.

Nadyan weruh ing sastra nanging nalare mung sacuwil, tangan bisa molah angubengake pene, wis mesthi thingak thinguk awit saka petenging budi. Ahli sastra tan ahli lukita, ibarate kethek, kaya wong kumprung, Seje karo ingsun wong wicaksana ing budi, budyayu tyas nirmala.

Mbayar blanja wolung wang sedina ora rugi, jer luwih gedhe gunane. Yen ana pakewuh, utawa padudon, ngadu rosining awak, ingsun saguh ngrampungi. Ingsun saguh katempuh, apa maneh bangsa nalar kang kasasar, ingsun bangkit ngrampungi, nganggo waton ing duk kuna-kuna.

Ewadene ingsun pikir maneh, pangati-atine wong ulah nalar kudu patitis patrape. Sanajan barang sepele, pakewuhe kudu dimangerteni. Wong nduweni pancadriya wajib wenang luru ayu enaking awak. Nadyan untung gedhe, sak-sok jrang-jreng dhuwit kudu weruh pahalane.

Sebab ingsun iki urip, jare santri mengku kayun kayat, kawawa guwang ngejum. Ala becik dikongkon milih , kuwi wajibing wong ihtiar. Pepesthen iku gaib tan kena kinira, kudu diweruhi sadurunge katon.

Ing sajroning urip ana nata, pangulu, patih lan jaksa. Cacah patang prekara iku tansah rerembugan rina wengi. Ngrembug barang kang durung kalakon, yen wis rujuk karsa papat dadi siji, kusus becik denlakoni.

Badan iki among saderma nglakoni prentahing gusti. Rembuge nata, pengulu, patih lan jeksa wus golong. Kang saiki miturut pangangen-angeningsun, gustiningwang nggalih pangenger kita.

Ngenger lonthe sanadyan asile cukup, nanging isih ingsun timbang enak lan kepenake. Ana crita ing jaman kuna kang kena kanggo patuladhan, critane Wirakosa ing jaman kawuri.

Wirakosa dipatah dadi lurah lonthe ana ing Kampungbaru sawetane beteng Ngayugya. Kaparingan buslid saka negara .

Ing sawijining dina, saradhadhu njero beteng teka; kira-kira sepuluh cacahe. Gloyoran padha mabuk. Para saradhadhu mau arep mlebu ing palonthen. Golek lonthe sing dikarepake , kebeneran mung ana pitu, isih kurang telu. Saradhadhu ngamuk rebutan lonthe. Wirakosa panggah anggagahi ngabani ngurusake nalar anggone padha tukaran. Para saradhadhu mau salah tampa, lurah lonthe dikrubut.

Wirakosa babak bundhas setengah mati. Sirahe dithuthuki nganggo pedhang, remuk rempu. Gage-gage Wirakosa ngadhep komandhan, kelah. Wirakosa kalah jalaran ora ana saksi. Mula ingsun timbang-timbang maneh, ora kepenak melu lonthe.Tan kepingin ketanggor kaya si Wirakosa.

Mula ingsun timbang-timbang maneh, nora kepenak ngenger kriwilan, bangsa wadon dhasar lonthe. Ingsun wus putus olah nalar , bijakseng pakewuh , yen prekaran nganti kalah, kaya ngapa wirangingsun. Kaya-kaya ora ana gunane urip ing ngalam donya.

Nandhing milih ihtiyar iku wajib, kukume wong murtya diyanjana tama. Wong kaya ingsun iki pupur sadurunge benjut, durung mlaku wis lumaris, lire duga watara. Ing atase urip iki kudu manganggo duga prayoga, sig becik linakonan.

Awit lakune wong urip, carita becik arang kang jembar. Carita ala nglangut parane. Raganingsun kepengin ngupaboga sampe kang sukci. Ngupaya kasampurnan, pepadhang dadi suwarga, yen pepeteng neraka gedhe kang marani. Becik ngalih lantaran.

Karangan ing dhuwur babone Serat Cekruk Truna,anonym,  tembange Dhandhanggula.

Sumber : sastrajawa.org

Katrangan tembung :

blejag-blejag = kadhang kelingan kadhang lali.

tinggar = bangsane bedhil wuluh kuningan.

wirya = kendel, kuwasa, mulya, luhur (tumrap trah).

grabadan = bumbu-bumbu lan ubarampene wong olah-olah.

ngampil = nggawa (tumrap upacara bangsa luhur).

epok = wadhah kinang (kalebu upacara).

lampit = bangsane klasa kang digawe irat-iratan penjalin.

prada = bubukan emas (slake) dianggo nyungging wayang lsp.

joli = bangsane tandhu.

tenong = arane wadhah awangun bunder nganggo tutup kang digwe nam-naman pring (dingo wadhah panganan lsp.)

ringgit = dhuwit slaka ajine 2,5 rupiyah.

potho = arane lelaraning raja kaya.

lukita = tetembungan, karangan, rumpakan.

lumaris = mlaku, lelungan.

sukci = suci.