CANDHI NGETOS

Candhi Ngetos mapan ana ing desa Ngetos, kecamatan Ngetos, Kabupaten Nganjuk, Jawa Wetan.  Saka alun-alun kutha Nganjuk, ngidul. Sawise ngliwati kecamatan Brebek arah menyang Sedhudha (Sedudo)  teka dham Kuncir  menggok ngiwa tumuju menyang kecamatan Ngetos. Candhi Ngetos manggon ana sikiling gunung Wilis iring wetan.

Kahanane candhi isih katon blegere, madhep ngulon. Jalaran digawe saka bata, mesthi wae gampang rusak, ora kaya yen candhi mau digawe  saka watu, mula candhi wis akeh sing kikrip. Kanggo nanggulangi kikriping bata, wis disemen tambal sulam supaya ora tambah nemen rusake. Payone wis ora ana.  Ornament Kala sing mesthine papat, mung kari siji sing wutuh yaiku  ing sisih kidul.

Candhi digawe kira-kira jaman Majapait. Yen manut Negarakretagama karangan Mpu Parpanca ing pupuh 78:2 diterangake :

yekiɳ darmma lpas / rinaksa mapagöh riɳ swakramanyeɳ danu,
milwaɳ sima ta pratista pinakadinyan / swatantra sthiti,
banwan tunkal i siddayatra jaya len siddahajöɳ lwah (126a) kali,
twas / waçista palah padar sirinan adinyaɳ kacewankuran.

Yaiki darmma lpas (tanah perdikan kang ora mbayar pajek) dijaga kukuh  kaya  adat kang lawas, sabanjure  sima tanpa candhi katetepake dadi swatantra, Bangwan Tungkal, ing Sidayatra, Jaya, lan Sidahajeng, Lwah Kali, Twas, Wasista, Palah, Padar, Siringan, iku desa perdikan kang nggilut agama Siwa.

Ing sloka mau ana tembung TWAS. Kira-kira tembung TWAS banjur owah dadi TOS.  Ing padinan tembung TOS banjur dadi NGETOS kaya kang rinungu saiki-iki, kaya ing tembung ban dadi ngeban, dol dadi ngedol, lsp.  Yen panemu iki bener, nalikane Mpu Prapanca ngarang Negarakretgama (1287 C = 1365 A.D.) candhi iki durung ana., ateges panggawene candhi iki sawise Negarakretagama ditulis, jalaran kang katulis iku desa-desa perdikan  Siwa kang ora ana candhine.

Para ahli kaya dene N.J.Krom ana sing nduweni panemu yen candhi Ngetos iki ana Paramasoeklapoera kang dadi  makame Prabhu Hayam Wuruk. Candhi iki biyene dikupengi tembok mubeng. Dene Hoepermas nduweni panemu yen sacedhake candhi iki uga didegake candhi liya, wangune padha mung wae ukurane luwih cilik.

Saliyane ing Negarakretagama ing Pararaton Bagian X tinulis “Bhra Hyang Wekasing Sukha mokta, i çaka medini-rûparameku”. Bhra Hyang Wekasing Sukha iku Prabhu Hayam Wuruk. Surude disengkalani: i çaka medini-rûparameku. Medini = 1, rupa = 1, rama = 3, iku = 1 dadi 1311 C utawa 1389 A.D. Nanging ing bagean  XI ditulis  : “Bhra Hyang wekasing suka mokta, sang mokta ring Indrabhawana, i çaka janma-netragni-sitangsu, 1321 C (1399 A.D. ), sang dhinarmeng Tajung, bhisekaning dharma ring Paramasukapura”. Padha-padha tembung “mokta” nanging wektune kacek sepuluh taun. Apa wektu kang kari iku nalika upacara Srada dianakakake ?. Lumrahe upacara Srada iku dianakake sawise rolas taun saka surude.

Antarane surude prabhu Hayam Wuruk karo rampunge panulise Negarakretagama ana wektu kira-kira 24  taun.

Ukuran candhi :

Dawane  candhi 9,1 m, dhuwure awak  5,43 m, dhuwure candhi nganti teka pucak 10 m, undhak-undhakane  3,75 m, ambane plawangan 0,65 m, dhuwure undhak-undhakan menyang jero candhi 2,47 m, senthongan njero 2,4 m.

Ing candhi Ngetos wis ora ditemokake reca babar pisan. Mung dongenge biyen an areca cacah loro, paidon lan baki. Paidon lan baki  mau digawe saka kuningan.

Miturut dongenge wong kono, biyen ing kono ana candhi cacah loro, kembar. Mung siji luwih cilik. Wong kono ngarani Tajum. Ing Pararaton disebutakae Tajung. Bedane tembung Tajum karo Tajung kira-kira padha karo “singha” karo “simha” kang tegese padha yaiku macan. Miturut panemune Soekmono ,  Prabhu Hayam Wuruk dimakamke ing Tajung wewengkon Brebek, Kediri.

Isih miturut dongeng, Raja Ngatas Angin kang aran R. Ngabei Selapurwata didhawuhi yasa candhi. R Ngabei Selapurwata nduweni patih kang aran Candrageni (situs Candrageni ing sacedhake grojogan Sedhudha kira-kira telung kilometer).  Dheweke nduweni sedulur ana ing Bantar Angin Lodhaya (Blitar). Ratu loro mau didhawuhi yasa candhi. Raden Ngabei Selapurwata banjur ndhawuhi Empu Supa nggawe candhi ing Ngetos. Krana saktine , ora suwe candhi Ngetos bisa dirampungake.