Purwakanthi

Purwa tegese wiwitan, kanthi tegese gandheng. Purwakanthi yaiku runtute swara ing ukara, wanda utawa tembung kang kapisan nggandheng wanda utawa tembung ing saburine.
Tuladha :
Kudu jujur yen kowe kepingin makmur.
Ana dina ana upa, ana awan ana pangan
Kala kula kelas kalih, kalung kula kolang-kaling keli ing kalen kilen kula
Pak Kreta, nunggang kreta mudhun kreteg Kretasana.

Ing ukara kasebut ana swara kang runtut saengga kepenak dirungokake yaiku swara “ur”. Ana ing ukara kapindho ana swara kang runtut yaiku swara “a” lan swara “ an”.
Ing ukara nomer telu lan papat sing runtut aksarane (tulisane) utawa sastrane. (ka lan la )
Purwakanthi ana werna telu yaiku :
1. Purwakanthi guru swara: yaiku purwakanthi kang runtut swarane.
2. Purwakanthi guru sastra : yaiku purwakanthi kang runtut sastrane utawa tulisane.
3. Purwakanthi lumaksita utawa ana sing ngarani purwakanthi guru basa : yaiku purwakanthi sing tembunge ing ukara sadurunge dibaleni maneh ing ukara candhake. Tembung guru ing kene tegese paugeran utawa pathokan. Purwakanthi guru swara ateges purwakanthi kang nganggo pathokan swara.


PURWAKANTHI GURU SWARA
1. Ana catur mungkur, ana bapang nyimpang.
2. Gliyak-gliyak tumindak, alon-alon waton kelakon. Aja banter-banter mundhak keblinger.
3. Watake putri kudu gemi, nastiti, lan ngati-ati.
4. Yen gelem obah bakal mamah.
5. Anak polah bapa kepradhah (paribasan)
6. Apik kemripik nancang kirik (paribasan).
7. Ati bengkong oleh oncong (paribasan)
8. Bacin-bacin iwak, ala – ala sanak (paribasan).
9. Bandhol ngrompol (paribasan).
10. Buntel kadut ora nginang ora udut (paribasan).
11. Calak cangkol, kendhali bol, cemethi tai (paribasan).
12. Ciri wanci lelai ginawa mati (paribasan).
13. Gajah ngidak rapah (paribasan).
14. Gemblung jinurung, edan kuwarisan (Paribasan).
15. Keplok ora tombok.
16. Kumenthus ora pecus (paribasan).
17. Mengkak – mengkok ora wurung ngumbah popok. (paribasan).
18. Opor bebek mentas awake dhewek.
19. Londho – londho walang sangit nggendhong kebo (paribasan).
20. Sadawa – dawane lurung isih dawa gurung (paribasan).
21. Tuna satak bathi sanak (paribasan).
22. Tunggak jarak mrajak, tunggak jati mati.
23. Wastra bedhah kayu pokah (paribasan).
24. Anut grubyug ora ngerti ing rembug (paribasan).
25. Wong busuk ketekuk, wong pinter keblinger.(paribasan).
26. gumarenggeng anggereng anggeng gumrunggung (Wedhatama)



PURWAKANTHI GURU SASTRA
1. Para mudha kudu nduweni watak tata titi tatag tutug lan tanggon.
2. Dhasare wong jejodhoan yaiku bobot, bibit, bebed.
3. Sing sapa salah bakale seleh.
4. Durung acundhuk acandhak (paribasan).
5. Garang nanging garing (paribasan).
6. Sanajan ora keris yen keras (paribasan).
7. Sluman slumun slamet.
8. Yen tan mikani rasa, yekti sepi asepa lir sepah samun (Wedhatama).
9. Saya elok alangka longkanganipun, si wasis waskitha ngalah, ngalingi marang si pingging (Wedhatama).
10. Kadi ta guwa kang sirung, sinerang ing maruta, (Wedhatama).


PURWAKANTHI LUMAKSITA
1. Lela lela linali saya kadriya, driyasmara marang risang kadi Ratih, Ratih ratu ratuning wong Cakrakembang, kembang wijayakusuma asih mring kula.
2. Bung – bung pait bung pait kuwihe maha, maha-maha lintrik cah cilik digondhol kirik, kirik-kirik belang nyang pawon kesiram wedang, wedang – wedang bubuk kemriyuk gulane remuk.
3. Carang wreksa, wreksa wilis tanpa patra. Nora gampang wong urip neng alam donya. (wangsalan).
4. Witing klapa, klapa mudha saupama. Salugune mung mardi reh raharja. (wangsalan).
5. Bayem arda, ardane ngrasuk busana. Mari anteng besuse saya ketara (wangsalan).
6. Begja-begjane kang lali, isih begja kang eling lawan waspada (Kalatidha).


Katrangan :
Laksita = laku, kalakuan.
Lumaksita = lumaku.
Bapang = blabag njepapang dipaku ing cagak (dianggo tetenger nuduhake dalan, katrangan jenenge desa lsp.
Kepradhah = diukum
Oncong = urubing obor.
Bandhol = gegedhuge wong ala, maling lsp.
Kadut = karung
Rapah = pasangan, jebakan.
Wastra = jarit
Garang = gagah, sugih
Pingging = bodho
Sirung = peteng singup
Driya = tuking pangrasa, ati
Wreksa = kayu
Wilis = ijo
Patra = lenga
Arda = pangangsa-angsa, hawa nepsu, murka