CANDHI MENAKJINGGA

Candhi Menakjingga digawe saka watu andhesit. Ing situs Trowulan ya mung candhi iki kang digawe saka watu andhesit. Saliyane  candhi Menakjingga  digawe saka bata bang. Mapane ana ing sawetane segaran kutha raja Majapait. Jalaran lagi dianakake pemugaran (restorasi) ing papan iki  sing katon mung ana sisa-sisa candhi kang arupa pondhasi bata. Dene sisa kang arupa watu andhesit ditata ana ing sangarepe pekarangan candhi. Sisa wewangunan liyane kang arupa reca disimpen ana ing museum Majapait. Yaiku kang arupa relief cacah loro lan recane wong wadon kang wujude kaya iwak lan raseksa kang nduweni lar lan swiwi. Sawetara miturut pamriksane para ahli satleraman reca kang ana ing Museum Majapait, Trowulan, iku arupa manuk Garudha . Ing kalangan masyarakat sakiwa tengene kono candhi Menakjingga iki diarani “Sanggar Pamelengan”

Reca manuk Garudha kang ditemokake ing candhi Menakjingga iku miturut dongenge warga kono disengguh reca wewujudane Menakjingga. Miturut cathetane ahli sejarah bangsa Walanda reca kang disengguh wewujudane Menakjingga mau diarani Mahakala utawa Bairawa. Bairawa iku ciri-cirine: raine arupa rai raseksa, mripate mlolo, nganggo upawita arupa ula, lan tangan tengen nyekel glathi. Dene ciri - ciri liyane kang ora disebutake ing cathetane bangsa Walanda awake nduweni swiwi, sikile nduweni jalu, lan cangkeme krowak. Pangirane para ahli cangkem kang krowak mau arupa cucuke manuk Garudha.

Ing papan iki nate didhudhuk kanggo pacoban ing taun 1977,  asile ditemokake arupa data pondhasi werna telu. Pondhasi sing paling dhuwur susunane ora tumata. Alang ujure (arah)  beda karo pondhasi ngisore. Pondhasi sing paling ngisor arupa denah pesagi kanthi penampil ing sisih kulon. Kanthi ditemokake larapan (lapisan) kasebut, dadi rada mbingungake para ahli. Kepiye kahanane dhek jaman kunane sing sakmesthine isih dadi panalitene para ahli purbakala ing Trowulan. Nganti saiki panaliten iki isih lumaku.

Ing wektu iki watu-watu candhi isih ditata ing sangarepe pekarangan candhi

CANDHI SUMBER RAWAN

Candhi Sumber Rawan manggon ing dhukuh  Sumberawan, desa Toyamerta (Toyomerto) kecamatan Singasari, kabupaten Malang. Saka candhi Singasari adohe kira- kira 6 km arah ngalor ngulon. Manggon ing sikiling gunung Arjuna. Saka lumahing segara 650 meter dhuwure. Sesawangane endah nengsemake. Ing sacedhake candhi kono ana sumber kang gedhe banget ubalane. Biyen papan ing kono pancen awujud rawa –rawa . Kahanan kaya mangkono mau wong-wong ing sakiwa tengene banjur njenengi papan ing kono Candhi Rawan. Saiki banyu sumber mau dibendung dadi tlaga kang banyune bening nyarong.

Sumber Rawan mau dadi sumbere banyu resik kanggo banyu ombene wong Malang (PAM). Papan iki satemene bisa dimekarake dadi papan wisata kang potensial. Dalan saka candhi Singasari wis aspalan alus, mung wae rada ciyut jalaran pancen dalan kampung, dudu dalan jurusan menyang kutha gedhe. Emane, dalan ing sacedhake candhi, saka pedhukuhan kang paling dhuwur, dalane rada ndeder, banjur mudhun rada nemen, nanging ora patia adoh. Arep mlebu menyang wewengkon candhi kudu ngliwati galengan gedhe sing ora bisa diliwati montor.

Papan sakupenge candhi tinata resik , apik lan hawane adhem seger, adoh saka suwara-suwara sing mbrebegi kuping. Kanggone wong kutha sing saben dina kebrebegen swarane montor lan kasereg ing pegaweyan, papan iki kepenak banget kanggo nentremake pikir. Adhem ayem. Ing kono akeh bocah nom-noman kang teka mrono, utamane  bocah –bocah kampung sakiwa tengene Singasari kono. Bocah-bocah mau padha adus lelumban ing sumber.

Candhi Sumber Rawan awujud gentha (stupa), lan ing Jawa Wetan mung siji ndhil ora ana tunggale. Siji-sijine stupa ing Jawa Wetan. Candhi Sumber Rawan ditemokake sepisanan taun 1904. Ing taun 1935 pamarentah Walanda nganakake panaliten , sabanjure candhi direstorasi ing taun 1937.

Candhine ora pati gedhe. Ukuran candhi dawane 6,25 m ambane 6,25 m lan dhuwure 5,23 m. Para ahli sejarah uga nduweni pangira-ira yen candhi Sumber Rawan asipat agama Buddha.  Nanging uga ana ahli sing ngira yen candhi iki asipat agama Hindhu. Candhi iki minangka wewujudan lingga kang gedhe banget. Lingga minangka pralambange wong lanang utawa kang anyiptakake. Ing agama Hindhu lingga dipercaya minangka pangejawantahane (manifestasi) bathara Siwah. Lumrahe lingga diperang dadi telung perangan yaiku : Brahmabhaga sing majupat (segi empat, sing paling ngisor), Visnubhaga sing maju wolu (segi delapan, perangan tengah), lan Çivabhaga kang awujud gilig (lingkaran, perangan sing dhuwur).

Pucaking candhi wis ilang. Candhi iki ora nduweni undhak-undhakan, lan ora ana ukirane babar pisan. Candhi iki nduweni sikil candhi, lan awaking candhi awujud gentha (stupa). Ing batur candhi ana selasar lan sikiling candhi mau nduweni penampil ing saben iringane. Ing sadhuwure sikil candhi ana lapak kang awujud pesagi papat (bujur sangkar) lan lapak awujud maju wolu (segi delapan) kanthi bantalan kembang terate (padma). Ing bageyan dhuwur awujud gentha (stupa) kang pucake wis ilang. Lapak mau minangka pralambange para dewa. Lapak kang awujud majupat (bujur sangkar) minangka pralambange bathara Brahma (Brahmabhaga), lapak maju wolu pralambange bathara Wisnu (Visnubhaga), lan kang gilig (lingkaran) minangka pralambange bathara Siwah (Çivabagha). Miturut pangira-irane para ahli, biyen pucake candhi iki pancen sengaja ora dipasang utawa mesthine bakale diwenehi rerenggan payung utawa Chattra. Kanthi wewujudan kang kaya mangkono ora luput yen candhi Sumber Rawan asipat agama Hindhu. Sarehne sisa-sisa candhi mau ora ditemokake mula anggone ndandani utawa ngrestorasi mung nganti teka samono.

Ing sajroning candhi ora ditemokake senthongan sing lumrahe kanggo nyimpen barang-barang utawa prabot kang dianggep suci. Dadi mung wujud blegere wae kang nuduhake yen wewangunan kasebut awujud stupa. Banjur thukul pitakonan perlune kanggo apa candhi Sumber Rawan mau ? Apa mung wujude wae kaya stupa nanging kanggone (fungsi) ora kaya stupa-stupa lumrahe ? Sing cetha candhi Sumber Rawan mau pancen kanggo pamujan. Para ahli sejarah nduweni pangira-ira yen ing jaman Majapait papan ing kono dijenengake Kasurangganan. Tembung kasurangganan tegese tamane para dewa utawa widadari. Ing agama Hindhu ana kapercayan yen para dewa iku manggon ing pucaking gunung. Ing saben kalamangsa para dewa lan para widadari padha tindak menyang papan kono saperlu lelangen utawa ngenggar – enggar panggalih. 

Ing candhi iki ora tinemu angka taun utawa prasasti kang nerangake kapan lan sapa kang nggawe candhi. Mung wae disebutake ing Negarakretagama nalika taun  1281 Ç (1359 AD) Prabhu Hayam Wuruk tetinjo menyang desa ngadesa mampir menyang Sumber Rawan:

nrpati huwus mamuspa ri dalm / sudarmma sakatustaniɳ twas ginöɳ,
hana ni kduɳ bhiru ri kacuranganan / mwan i burɳ lanonyenituɳ.

Tegese :

Sang Narapati sawise nyekar ing sajroning candhi, banjur angenggar-enggar panggalih
ana ing Kedhung Biru (mBiru), Kasurangganan, sarta ana ing Bureng lelangen

(Negarakretagama 35 : 4)

ATER-ATER ANUSWARA

Miturut panemune ahli basa Jawa anyar sing lawas, ater-ater anuswara ana 4  yaiku : am (m), an (n), any (ny), ang (ng). Anuswara tegese : swara irung (nasal, sengau). Satemene ater-atere yaiku "a" katambahan nasal (N). Padha persis karo ater-ater "haN- " ing basa Jawa Kuna. Miturut panemune ahli basa Jawa saiki rumuse dadi :

aN- + lingga

Ater-ater anuswara (aN-) ngalami owah-owahan wujud yen sumambung ing tembung lingga. Owah-owahan wujud mau dadi :  am (m), an (n), any (ny), ang (ng), lan nge. Dadi ater-ater anuswara iku ora mung 4 (papat) nanging 5 (lima). 

Panganggone :

Ater-ater am (m).

Dianggo yen karaketan tembung lingga kang purwane swara mati (konsonan) :  b, p, w

Tuladha :

am + buru > amburu > mburu

am + babat > ambabat > mbabat

am + bujung > ambujung  >mbujung

am  + begal  >ambegal  >mbegal

am + pangan  > amangan  > mangan

am + pikir  > amikir  > mikir

am + pijet  > amijet  > mijet

am + pikat  > amikat  > mikat

am  + warung  > amarung   > marung

am + warah  > amarah  > marah

am + wulang   > amulang   >  mulang

am + wadhah  + (i) > amadhah(i)   > madhah(i)

Katrangan :

Ana tembung sing nyebal saka paugeran (pakajaban) kang apurwa swara mati (konsonan ) w , yen karaketan ater-ater anuswara dadi ng, tuladha :

am + wetu + (ake ) > ngetokake

am + wedal + (aken) > ngedalaken

Ater ater an (n)

Dianggo yen karaketan tembung lingga kang apurwa swara mati (konsonan):  d, dh, t, th

Tuladha :

an + dudut  >andudut  > ndudut

an + deleng  > andeleng  > ndeleng

an + dangu  > andangu  > ndangu

an + dulang  > andulang  > ndulang

an  + dhupak  > andhupak  > ndhupak

an + dhangir  > andhangir   >ndhangir

an + dhodhog  > andhodhog  > ndhodhog

an + dhapuk  > andhapuk  > ndhapuk

an + tandur  > anandur  > nandur

an + titip  > anitip  > nitip

an + tulis  > anulis  > nulis

an + tiba  >aniba  > niba

an + thuthuk  > anuthuk  > nuthuk

an + thothok  > anothok  > nothok

an + thuthul  > anuthul  > nuthul

an + thithil  > anithil  > nithil

Ater –ater any (ny)

Dianggo yen karaketan tembung lingga kang apurwa swara mati (konsonan) c, j, s

Tuladha :

any + cukil  > anyukil  > nyukil

any + cidhuk  > anyidhuk  > nyidhuk

any + caruk  > anyaruk  > nyaruk

any + cucuk  > anyucuk  > nyucuk

any + jaluk  > anyjaluk  > nyjaluk   > njaluk

any + jupuk  > anyjupuk  > nyjupuk   > njupuk.

any + jereng   > anyjereng  > nyjereng  > njereng

any + jaga   > anyjaga  > nyjaga  > njaga

Katrangan :

Tembung ing dhuwur yen katulis nganggo aksara Jawa (gagrag Sriwedhari): anyjaluk, anyjupuk, anyjereng, anyjaga. Yen katulis nganggo aksara Latin : njaluk, njupuk, njereng, njaga.

any + sapu   > anyapu  > nyapu

any + serok   > anyerok   > nyerok

any + sedhot   > anyedhot   > nyedhot

any + senggol   > anyenggol  > nyenggol

Ater – ater ang (ng)

Dianggo yen karaketan karo tembung lingga kang purwane swara  mati (konsonan) g, k, r, l, y, lan swara urip

Tuladha :

ang + gambar   > anggambar  > nggambar

ang + gulung   > anggulung  > anggulung

ang + garu   > anggaru  > nggaru

ang + ganti   > angganti  > ngganti

ang + kudang  > angudang  > ngudang

ang + kidung   > angidung   > ngidung

ang + kerok   > angerok   > ngerok

ang + kuras   > anguras  > nguras.

ang + rujak  >angrujak  > ngrujak

ang + rasa  > angrasa  > ngrasa

ang + rabi  > angrabi  > ngrabi

ang + rajang  > angrajang  > ngrajang

ang + lari  > anglari  > nglari

ang + luput + (ake)  > angluput (ake) > ngluput (ake)

ang + lunjak  > anglunjak  > nglunjak

ang + lindur  > anglindur  > nglindur

ang + yiyit + (i) > angyiyit (i) > ngyiyit(i).

ang + yekti   + (ake) > angyekti (ake)  > ngyekti (ake)

ang + yakin + (ake) > angyakin(ake) > ngyakin (ake)

ang + obong  > angobong  > ngobong

ang + owah + (i) angowah (i) > ngowah (i)

ang + ulu   > angulu  > ngulu

ang + undang   > angundang   > ngundang

ang + ili   > angili   > ngili

ang + irig   > angirig  > ngirig

ang + unjal   > angunjal  > ngunjal

ang + uber   > anguber   > nguber

ang + etung  > angetung  > ngetung

ang + eman  > angeman  > ngeman

ang + empan > empan (ake) > ngempa (kake)

ang + embah  > angembah > ngembah

Ater-ater anuswara kang karaketan tembung lingga kang tembunge mung sawanda, kayata: dang, dus, dol, bis, cet, pel, bel, lsp ater-ater mau owah dadi nge. Tuladha :

ang + dang > angdang  > ngedang

ang + dol > angdol > ngedol

ang + dus > angdus > ngedus

ang + bis > angbis > ngebis

ang + cet > angcet > ngecet

ang + pel > angpel > ngepel

Saiki, para ahli basa Jawa nduweni panemu yen owah-owahan ang dadi nge wis mujudake ater-ater kang madeg dhewe. Dadi ater-ater anuswara iku ana  5 (lima) : am, an, any, ang, lan nge.Lugune, owah-owahan kang kaya mangkono iku niru basa Jawa Kuna. Mung wae ing basa Jawa Kuna (bokmanawa) pangucape ora pati cetha, ing basa Jawa anyar dicethakake.

 

Katrangan :

1.       Ing tata tulis aksara Jawa (gagrag Sriwedari) tembung kang linggane apurwa swara mati (konsonan) anteb (b, g, j, d, dh) yen karaketan ater-ater anuswara ditulis jangkep am, an, ang, any. Ing tata tulis aksara Latin cukup ditulis m, n, lan ng. Ater-ater any ditulis n dudu ny.

2.       Ing buku-buku sastra kang adhapur tembang macapat ana tembung kriya tanduk kang ditulis mung  linggane  wae (tanpa ater-ater) jalaran mburu guru wilangan supaya trep, nanging tetep diwaca kaya yen karaketan ater-ater , kayata : bedhah praja boyong putri kudu diwaca “mbedhah praja mboyong putri”.

3.       Ing pocapan padinan ora bakal tinemu tembung-tembung andhodhok, anjaluk, anggambar, anjugil , amburu, lsp. Sing ana tembung ndhodhok, njaluk, nggambar, njugil, mburu, lsp. Tembung-tembung mau mung kanggo ing tata tulis utawa ing kasusastran, kang lumrah kanggo ngetrepi guru wilangan.

4.       Ana tembung sing nyebal saka paugeran, lumrahe tembung mau njupuk , niru, utawa kaprebawan basa Jawa kuna, tuladha : nuwun, nandhang , nayogyani, manembah, nambut, nusup, nusu, nungsung, nungsang.

5.       Tembung  ngalor, ngidul,ngetan , ngulon , dhapukane niru basa Jawa Kuna. Ater-atere dudu ater-ater anuswara

Gunane ater-ater anuswara :

Gunane ater-ater anuswara yaiku :

1.       Kanggo dhapuk tembung kriya tanduk (kata kerja aktif), tuladha : mangan, macul, mbalang, mbakar, ngombe, nggawe,  ngundha, ngancing, numbak, nuntun, nabrak, ndhudhuk, njarag, njiwit, njaga, njupuk.

2.       Kanggo ndhapuk tembung kahanan, tuladha : mbanyu, mbeguguk, mecicil, masir, mrekitik, mriyayeni, nglenga, ngglolo, nglangut, nglumut, nglimprek, ngayu, ndlewer, ndesani, ndrenginging, ndremimil, njenggarong, njenggureng, njedhodhot, njepiping,